او گذارده شده است.

البته اين قانون كلى كه" هيچكس بار گناه ديگرى را به دوش نمى‌كشد" هيچگونه منافاتى با آنچه در آيه 25 سوره نحل گذشت كه مى‌گويد:" گمراه كنندگان بار مسئوليت كسانى را كه گمراه كرده‌اند نيز بر دوش مى‌كشند" ندارد.

زيرا آنها به خاطر اقدام به گمراه ساختن ديگران، فاعل آن گناهند، و يا همچون فاعل آن محسوب مى‌شوند، بنا بر اين در حقيقت اين بار گناهان خودشان است كه بر دوش دارند و به تعبير ديگر" سبب" در اينجا در حكم" مباشر" (انجام دهنده كار) است.

همچنين روايات متعددى كه در زمينه سنت نيك و بد گذشت و مفهومش اين بود كه هر كس سنت نيك يا بدى بگذارد در پاداش و كيفر عاملين به آن، شريك است، نيز با آنچه در بالا گفتيم تضادى ندارد، چرا كه" سنت‌گذار" در واقع از اجزاى علت تامه عمل است و شريك در فاعليت.

4- سرانجام چهارمين حكم را به اين صورت بيان مى‌كند كه" ما هيچ شخص و قومى را مجازات نخواهيم كرد مگر اينكه پيامبرى را براى آنها مبعوث كنيم" تا وظائفشان را كاملا تشريح و اتمام حجت كند (وَ ما كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا).

در اينكه منظور از عذاب در اينجا هر نوع عذاب دنيا و آخرت است يا خصوص عذاب استيصال" (يعنى مجازاتهاى نابود كننده همچون طوفان نوح) در ميان مفسران گفتگو است، ولى بدون شك ظاهر آيه مطلق است و هر نوع عذاب را شامل مى‌شود.

و نيز در اينكه آيا اين حكم، مخصوص آن دسته از مسائل شرعى است كه تنها راه فهم آنها ادله نقليه است و يا همه مسائل را اعم از اصول و فروع، عقلى و نقلى‌