نكته‌ها: پيشينيان و متاخران كيانند؟

در تفسير آيه و لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِينَ مِنْكُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِينَ‌ مفسران احتمالات زيادى داده‌اند مرحوم طبرسى در مجمع البيان شش تفسير و قرطبى هشت احتمال، و ابو الفتوح رازى حدود ده احتمال ذكر كرده است، ولى بررسى دقيق آنها نشان مى‌دهد كه همه را مى‌توان در يك تفسير واحد جمع كرد زيرا:

كلمه" مستقدمين" و" مستاخرين" معنى وسيعى دارد كه هم شامل پيشگامان و متاخران در زمان مى‌شود، و هم شامل پيشگامان در اعمال خير، و يا جهاد و مبارزه با دشمنان حق، و يا حتى صفوف نماز جماعت، و مانند اينها.

و با توجه به اين معنى جامع، تمام احتمالاتى را كه در" تقدم" و" تاخر" در آيه بالا داده‌اند مى‌توان جمع كرد و پذيرفت.

در حديثى مى‌خوانيم كه پيامبر ص تاكيد فراوانى در زمينه شركت در صف اول نماز جماعت فرمود، و گفت:" خداوند و فرشتگان درود مى‌فرستند بر آنهايى كه پيشگامند در اين صفوف" و به دنبال اين تاكيد مردم براى شركت در صف اول فشار آوردند، قبيله بنام" بنى عذره" بودند كه خانه‌هايشان از مسجد دور بود گفتند ما خانه‌هايمان را مى‌فروشيم و خانه‌هايى نزديك مسجد پيامبر ص خريدارى مى‌كنيم تا به صف اول برسيم، آيه فوق نازل شد (و به آنها گوشزد كرد كه خدا نيات شما را مى‌داند حتى اگر در صف آخر قرار گيريد چون تصميم بر اين داريد كه در صف اول باشيد پاداش نيت خود را خواهيد داشت) [1] مسلم است كه محدوديت اين شان نزول هرگز سبب محدوديت مفهوم وسيع آيه نخواهد شد.

[1] مجمع البيان ذيل آيه مورد بحث.