" اگر خدا مى‌خواست همه شما را امت واحدى قرار مى‌داد" (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً).

" امت واحدة" از نظر ايمان و قبول حق، اما در شكل اجباريش، ولى بديهى است اين پذيرش حق نه گامى به سوى تكامل است نه دليلى بر افتخار پذيرنده آن، لذا سنت خدا اين است كه همگان را آزاد بگذارد، تا با اختيار خود، راه حق را بپويند.

ولى اين آزادى به آن معنى نيست كه از ناحيه خدا، هيچگونه كمكى به پويندگان اين راه نمى‌شود، بلكه آنها كه قدم در راه حق مى‌گذارند و مجاهده مى‌كنند، توفيق خداوند شامل حالشان مى‌شود، و در پرتو هدايت او به سر منزل مقصود مى‌رسند، و آنها كه در راه باطل گام مى‌گذارند از اين موهبت محروم مى‌گردند و بر گمراهيشان افزوده مى‌شود.

لذا بلافاصله مى‌گويد" لكن خدا هر كس را بخواهد گمراه مى‌كند و هر كس را بخواهد هدايت" (وَ لكِنْ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ).

اما اين هدايت و اضلال الهى هرگز سلب مسئوليت از شما نمى‌كند، زيرا گامهاى نخستين آن از خود شما است، به همين دليل اضافه مى‌كند" شما بطور قطع در برابر اعمالى كه انجام مى‌داديد مسئوليد، و از شما بازپرسى مى‌شود" (وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ‌).

اين تعبير كه از يك سو انجام اعمال را به خود انسانها نسبت مى‌دهد، و از سوى ديگر تاكيد بر مسئوليت آنها در برابر اعمالشان مى‌كند، از قرائن روشنى است كه مفهوم هدايت و اضلال الهى را در جمله قبل، تفسير مى‌نمايد، كه اين هدايت و اضلال، هرگز جنبه اجبارى ندارد.

در اين زمينه قبلا نيز بحث كرده‌ايم (به تفسير آيه 26 سوره بقره، جلد