و عذاب هدايت مى‌كرد ما هم شما را راهنمايى مى‌كرديم" (قالُوا لَوْ هَدانَا اللَّهُ لَهَدَيْناكُمْ‌).

ولى افسوس كه كار از اين حرفها گذشته است،" چه بيتابى و جزع كنيم و چه صبر و شكيبايى، راه نجاتى براى ما وجود ندارد" (سَواءٌ عَلَيْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا ما لَنا مِنْ مَحِيصٍ‌).

چند نكته:

[1- نخستين سؤالى كه در زمينه اين آيه پيش مى‌آيد]

1- نخستين سؤالى كه در زمينه اين آيه پيش مى‌آيد اين است كه: مگر مردم در اين جهان در برابر علم خدا ظاهر و آشكار نيستند كه در آيه فوق مى‌فرمايد در قيامت همگى در پيشگاه خدا بارز و ظاهر مى‌شوند؟ در پاسخ اين سؤال بسيارى از مفسران گفته‌اند منظور اين است كه افراد بشر در اين جهان احساس نمى‌كنند كه آنها و همه اعمالشان در پيشگاه خدا ظاهر و بارز است، ولى اين حضور و ظهور را در قيامت همگى احساس خواهند كرد.

بعضى نيز گفته‌اند كه: منظور خارج شدن از قبرها و بروز و ظهور در دادگاه عدل الهى براى حساب است.

و اين هر دو تفسير خوب است و مانعى ندارد كه هر دو در مفهوم آيه جمع باشند.

2- منظور از جمله" لَوْ هَدانَا اللَّهُ لَهَدَيْناكُمْ‌" چيست؟

بسيارى از مفسران معتقدند كه منظور از هدايت به طريق نجات از مجازات الهى در آن عالم است، زيرا اين سخن را" مستكبران" در پاسخ پيروانشان كه تقاضاى پذيرش سهمى از عذاب را كرده بودند مى‌گويند، و تناسب سؤال و