و صدمات دشمن ذكر شده است".

و در آيه 159 آل عمران" براى انجام كارهاى مهم، نخست دستور به مشورت و سپس تصميم راسخ، و بعد توكل بر خدا داده شده است".

حتى قرآن مى‌گويد: در برابر وسوسه‌هاى شيطانى" تنها كسانى مى‌توانند مقاومت كنند و از تحت نفوذ او در آيند كه داراى ايمان و توكل باشند" إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى‌ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ‌ (نحل 99).

از مجموع اين آيات استفاده مى‌شود كه منظور از توكل اين است كه در برابر عظمت مشكلات، انسان احساس حقارت و ضعف نكند، بلكه با اتكاى بر قدرت بى‌پايان خداوند، خود را پيروز و فاتح بداند، و به اين ترتيب توكل اميد آفرين نيرو بخش و تقويت كننده، و سبب فزونى پايدارى و مقاومت است.

اگر مفهوم توكل به گوشه‌اى خزيدن و دست روى دست گذاشتن بود معنى نداشت كه درباره مجاهدان و مانند آنها پياده شود.

و اگر كسانى چنين مى‌پندارند كه توجه به عالم اسباب و عوامل طبيعى با روح توكل ناسازگار است، سخت در اشتباهند، زيرا جدا كردن اثرات عوامل طبيعى از اراده خدا يك نوع شرك محسوب مى‌شود، مگر نه اين است كه عوامل طبيعى نيز هر چه دارند از او دارند و همه به اراده و فرمان او است، آرى اگر عوامل را دستگاهى مستقل در برابر اراده او بدانيم اينجا است كه با روح توكل سازگار نخواهد بود. (دقت كنيد).

چطور ممكن است چنان تفسيرى براى توكل بشود با اينكه شخص پيامبر اسلام ص كه سر سلسله متوكلان بود براى پيشبرد اهدافش از هيچگونه فرصت، نقشه صحيح، تاكتيك مثبت، و انواع وسائل و اسباب ظاهرى غفلت نمى‌نمود اينها همه ثابت مى‌كند كه توكل، آن مفهوم منفى را ندارد.

" ثانيا": توكل بر خدا آدمى را از وابستگيها كه سرچشمه ذلت و بردگى‌