ولى همان گونه كه بيمارى قلبى را هر چند پنهان است نمى‌توان به كلى مخفى كرد بلكه نشانه‌هاى آن در چهره انسان و تمام اعضاى بدن آشكار مى‌شود، بيمارى نفاق نيز همين گونه است كه با تظاهرات مختلف قابل شناخت مى‌باشد.

در تفسير نمونه ذيل آيات 141 تا 143 سوره نساء نيز درباره" صفات منافقان" بحث كرده‌ايم (جلد چهارم صفحه 174 تا 178).

و نيز در ذيل آيات 49 تا 57 سوره توبه بحث مشروحى در اين زمينه داريم (تفسير نمونه جلد 7 صفحه 438 تا 450).

در سوره توبه ذيل آيات 62 تا 85 نيز بحثهاى فراوانى در اين زمينه مطالعه خواهيد فرمود (تفسير نمونه جلد هشتم صفحه 19 تا 72).

- گرچه نفاق به مفهوم خاصش، صفت افراد بى‌ايمانى است كه ظاهرا در صف مسلمانانند، اما باطنا دل در گرو كفر دارند، ولى نفاق معنى وسيعى دارد كه هر گونه دوگانگى ظاهر و باطن، گفتار و عمل را شامل مى‌شود هر چند در افراد مؤمن باشد كه ما از آن به عنوان" رگه‌هاى نفاق" نام مى‌بريم.

مثلا در حديثى مى‌خوانيم:

ثلاث من كن فيه كان منافقا و ان صام و صلى و زعم انه مسلم، من اذا ائتمن خان، و اذا حدث كذب، و اذا وعد اخلف:

" سه صفت است در هر كس باشد منافق است هر چند روزه بگيرد و نماز بخواند و خود را مسلمان بداند: كسى كه در امانت خيانت مى‌كند، و كسى كه به هنگام سخن گفتن دروغ مى‌گويد، و كسى كه وعده مى‌دهد و خلف وعده مى‌كند" [1] مسلما اين گونه افراد منافق به معنى خاص نيستند، ولى رگه‌هايى از نفاق در وجود آنها هست، مخصوصا درباره رياكاران از امام صادق ع مى‌خوانيم‌

[1] سفينة البحار ج 2 صفحه 605.