و معنايش اين است: در صورتى كه اين گونه افراد قصد خيرخواهى براى خدا و رسول را داشته باشند از اين رو تكليف ندارند كه در چنين فرضى نيكوكارند، و ديگر بر نيكوكاران مؤاخذه‌اى نيست، و كسى نمى‌تواند به آنها آسيبى برساند.

پس اينكه كلمه سبيل را بكار برد كنايه است از اينكه آنها از آسيب ديدن ايمنند، مثل اينكه در يك بست محكم و دژى مستحكم قرار گرفته‌اند كه كسى راه به آنجا ندارد، و نمى‌تواند صدمه‌اى به ايشان برساند، و اين جمله بحسب معنى عام است هر چند از نظر تطبيق، مخصوص طوائف معاصر با نزول آيه و عذرخواهان از اعراب آن روز است.

(وَ لا عَلَى الَّذِينَ إِذا ما أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ ...) در مجمع البيان گفته است: كلمه حمل به معناى اين است كه به كسى مركبى از قبيل اسب و يا شتر و امثال آن بدهى، مثلا وقتى مى‌گويى حمله، يحمله، حملا معنايش اين است كه فلانى به فلان كس مركبى داد كه بر آن سوار شود، شاعر عرب گفته است:

يعنى آيا جوانمردى هست دو تا چكمه داشته باشد و به من دهد كه بپوشم چون من پير مردى در سفرم.

سپس اضافه كرده است: كلمه فيض به معنى لبريز شدن بر اثر پرى است، وقتى گفته مى‌شود فاض الاناء بما فيه معنايش اين است كه ظرف از آنچه كه در آن است لبريز شد، و كلمه حزن به معناى دردى است اندر دل كه بخاطر از دست رفتن منفعت و يا امرى ديگر پيدا مى‌شود، و در اصل از حزن الارض- سفتى و سختى زمين گرفته شده‌[1].

كلمه الذين در جمله‌(وَ لا عَلَى الَّذِينَ) موصول است، و صله آن جمله تولوا ... است، و جمله‌(إِذا ما أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ) مانند جمله شرط و جزاء است، و مجموع آن ظرف است براى تولوا ، كلمه حزنا مفعول له و جمله‌(أَلَّا يَجِدُوا) منصوب به نزع خافض است.

[كسانى كه حكم وجوب جهاد از آنها برداشته شده و معذور مى‌باشند]

و معناى آن اين است كه: حرجى بر فقرا نيست، همانهايى كه نزد تو مى‌آيند كه تو به ايشان مركبى دهى تا سوار شوند و ساير احتياجاتشان را از قبيل اسلحه و غير آن برآورده سازى، همانهايى كه تو در جوابشان گفتى من مركبى ندارم كه به شما دهم و شما را بر آن سوار كنم و ايشان رفتند، در حالى كه چشمانشان در اشك غوطه مى‌خورد، و از شدت اندوه اشك مى‌ريختند از اينكه (و يا براى اينكه) چرا مركب و زاد و توشه ندارند تا به جهاد بيايند و با

[1] مجمع البيان ج 5 ص 59