و نيز در باره كلمه زحف مى‌گويد: زحف به معناى نزديك شدن به آرامى و آهسته آهسته است، و تزاحف به معناى نزديك شدن دو چيز است به يكديگر، مثلا وقتى گفته مى‌شود: زحف، يزحف، زحفا و يا گفته مى‌شود: ازحفت للقوم معنايش اين است كه من براى اينكه با مردم بجنگم به ايشان نزديك شده و در برابرشان استوار ايستادم، ليث مى‌گويد:

زحف عبارت است از جماعتى كه با هم يك دفعه به دشمن خود نزديك شوند، و جمع آن زحوف است‌[1].

توليت ادبار دشمنان به معناى اين است كه دشمنان را در پشت سر خود قرار دهند، و معناى آيه اين است كه پشت به دشمن و رو به جهت هزيمت مكنيد. خطاب در اين آيه خطابى است عمومى و مختص به يك وقت و يك جنگ نيست، پس اينكه بعضى از مفسرين آن را مختص به جنگ بدر و حرمت فرار از آن جنگ گرفته‌اند صحيح نيست، علاوه بر اينكه قبلا متوجه شديد كه اين آيات بعد از جنگ بدر نازل شده نه در آن روز، و اينكه اين آيات دنباله آيات صدر سوره است كه مى‌فرمود:(يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ ...) البته براى اين حرف تتمه‌اى است كه بزودى- ان شاء اللَّه- در بحث روايتى از نظر خواننده خواهد گذشت.

(وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَيِّزاً إِلى‌ فِئَةٍ ...) تحرف به معناى انحراف از خط وسط و ميل به حرف است كه به معناى طرف هر چيزى است، و در اينجا به اين معنا است كه مرد جنگى در ميدان جنگ از اين سو به آن سو شود تا بدين وسيله راهى براى غافلگير كردن حريف خود پيدا كند.

و تحيز به معناى گرفتن حيز است كه به معناى مكان است، و كلمه فئة به معناى يك قطعه از جماعت مردم است و تحيز بسوى فئه به اين معنا است كه مرد جنگى از يك تاختن صرفنظر نموده و خود را به طرف عده‌اى از قوم خود بكشاند تا به اتفاق ايشان بجنگد.

كلمه باء از بواء به معناى رجوع به مكان و استقرار در آن است لذا راغب مى‌گويد: معناى اصلى كلمه بواء مساوى بودن اجزاء در مكان است به خلاف نبوة كه معنايش منافى بودن آن اجزاء است‌[2]، و بنا بر آنچه راغب گفته معناى آيه چنين مى‌شود:

برگشت به جاى خود در حالى كه غضب خدا را به همراه داشت .

پس معناى دو آيه مورد بحث اين مى‌شود: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد وقتى كفار را

[1] مجمع البيان ج 3- 4 ص 529

[2] مفردات راغب ص 69