شما و دشمنانتان كارزار شد. اضافه كلمه يوم بر مكانهايى كه وقايع بزرگى در آن مكانها اتفاق افتاده در كلام عرب و در عرف زياد است، مثلا مى‌گويند: روز بدر، روز احد، روز خندق، و امثال آن. نظير آنكه يوم را بر اجتماعات و مردمى كه كار آن روز را انجام دادند اضافه نموده مى‌گويند: روز احزاب، و روز تميم. و نيز بر خود حادثه اضافه نموده مى‌گويند روز فتح مكه.

[مغرور شدن مسلمين به كثرت نفراتشان و هزيمتشان در آغاز جنگ‌]

(إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ) يعنى وقتى كه به مسرت درآورد شما را آن كثرتى كه در خود ديديد، و در نتيجه اعتمادتان به خدا قطع شد و بحول و قوه او تكيه نكرديد، بلكه بحول و قوت خود اعتماد نموديد و خاطر جمع شديد كه با اين همه كثرت كه در ما است در همان ساعت اول دشمن را هزيمت مى‌دهيم. و حال آنكه كثرت نفرات بيش از يك سبب ظاهرى نيست، و تازه سببيت آنهم به اذن خداست. آرى، مسبب الاسباب اوست.

بخاطر همين معنا بعد از جمله‌(إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ) فرمود:(فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئاً) يعنى شما كثرت نفرات را سببى مستقل از خدا گرفتيد و اين كثرت نفرات اعتماد به خدا را از يادتان برد، و شما بخود آن سبب اعتماد نموديد، آن گاه خداوند به شما فهماند كه كثرت جمعيت سببى موهوم بيش نيست، و در وسع خود هيچ غنائى ندارد تا با غناى خود شما را بى نياز از خدا بگرداند و همچنين هيچ اثر ديگرى از خود ندارد.

(وَ ضاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ) بما در معناى مع ما است يعنى با اينكه فراخ بود. و اين كنايه است از احاطه دشمن، و اينكه دشمن چنان شما را احاطه كرد كه زمين با همه گشاديش آن چنان بر شما تنگ شد كه ديگر مامنى كه در آنجا قرار گيريد و پناهى كه در آنجا بياسائيد، و از شر دشمن خود را نگهداريد نمى‌يافتيد، و در فرار كردنتان چنان فرار كرديد كه بهيچ چيز ديگر غير از فرار توجه نداشتيد.

و بنا بر اين، آيه شريفه از جهت مضمون قريب المعنى است با آيه‌(إِذْ جاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا)[1] كه جنگ احزاب را يادآورى مى‌كند.

و اينكه بعضى از مفسرين‌[2] گفته‌اند معناى‌(وَ ضاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ) اين است كه راه‌

[1] آن دم كه از بالا و پائينتان سوى شما آمدند و چشمهايتان خيره گشت و جانها به گلوگاه رسيد و به خدا گمانهاى گوناگون برديد. سوره احزاب آيه 10

[2] تفسير شريف لاهيجى ج 2 ص 244 مجمع التفاسير ج 2 ص 102