آنان خبردار است، و مى‌داند كه دلهايشان آن چنان مشغول است كه نهى او سبب نمى‌شود از دوستى پدران و برادران كافر خود دست بردارند، و در دلهايشان ايجاد داعى نمى‌كند بر اينكه بعدها گوش بفرمان خدا شوند، و بخاطر امر خدا با كفار هر چند پدران و برادرانشان باشند بجنگند.

و مانع ايشان از اين كار محبتى است كه بغير خدا و رسول و جهاد در راه خدا دارند، لذا خداى تعالى در اين آيه اصول لذاتى كه علاقه نفوس را به خود جلب مى‌كند برمى‌شمارد، و آن اصول عبارتست از پدران، برادران، همسران و قوم و قبيله، و اينها كسانى هستند كه طبيعت جامعه به قرابت نسبى نزديك و يا دور و يا قرابت سببى در بينشان رابطه برقرار كرده، و جمعشان مى‌كند. و اموالى كه بدست آورده و جمع كرده‌اند و تجارتى كه از كساديش هراسناك مى‌شوند، و منزلهايى كه خوش‌آيندشان است، و اينها اصول ديگرى است كه قوام جامعه در رتبه دوم بر آنهاست.

آن گاه مى‌فرمايد: اگر مردم دشمنان دين را دوست داشته و محبت به اين امور را بر محبت به خدا و رسول او و جهاد در راه او مقدم بدارند، بايد منتظر باشند تا خدا امر خود را بياورد، و خدا مردم فاسق را هدايت نمى‌كند.

و اين معنا روشن است كه برگشت شرطى كه در آيه است يعنى جمله‌(إِنْ كانَ آباؤُكُمْ) تا آنجا كه فرموده: فى سبيله در معناى اين است كه گفته شود: اگر از آنچه خدا نهيتان كرده دست برنداريد، و هم چنان پدران و برادران كافر خود را دوستان خود بگيريد، و اين سبب شود كه بخلاف آنچه خدا بدان دعوتتان كرده متمايل شويد، و به عبارت ديگر باعث شود كه غرض دين كه همان جهاد در راه خداست زمين بماند، در اين صورت منتظر باشيد تا خدا امر خود را بياورد ...

[مراد از جمله:(فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ)]

پس منظور از امر، در جزاى شرط مزبور كه فرمود:(فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ) بايد يكى از دو چيز بوده باشد، يا چيزى باشد كه آن شكاف و نقيصه‌اى را كه در اثر مخالفت آنان بر دين وارد شده جبران نمايد، و يا عذابى باشد كه بخاطر مخالفت امر خدا و رسول و اعراض از جهاد در راه او بدان مبتلا مى‌شوند.

اين دو احتمال هست، و ليكن ذيل آيه كه مى‌فرمايد(وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ) احتمال اول را تاييد مى‌كند، زيرا بعنوان تعريض به مخالفين مى‌فرمايد: ايشان در اين صورت از زى عبوديت خارج، و از امر خدا و رسول فاسقند. پس، از اينكه خدا بوسيله اعمالشان هدايتشان كرده و توفيق نصرت خود و يارى رسولش را ارزانيشان بدارد و بدست ايشان كلمه دين را ترويج‌