هست، ليكن اراده تبعى نه اصلى.

و از جمله ادله‌اى كه بايد حمل بر اين نوع از غايت شود آيه‌(وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ) و آيات ديگرى است كه داراى چنين سياقى باشد، و آن بسيار است.

(لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها) اين قسمت از آيه شريفه اشاره است به اينكه دوزخيان كسانى هستند كه استعداد براى وقوع در مجراى رحمت الهى در آنان باطل گشته، و ديگر در مسير وزش نفحات ربانى قرار نمى‌گيرند، و از مشاهده آيات خدا تكانى نمى‌خورند، گويا چشم‌هايشان نمى‌بيند، و از شنيدن مواعظ مردان حق متاثر نمى‌گردند تو گويى گوش ندارند، و حجت‌ها و بيناتى كه فطرتشان در دلهايشان تلقين مى‌كند سودى به حالشان ندارد و يا گويى دل ندارند.

البته هيچ عقل و گوش و چشمى در عمل خود فاسد نمى‌شود، چون همانطور كه قرآن فرموده:(لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ)[1] در خلقت خدا تغيير و تبديلى رخ نمى‌دهد، مگر اينكه همين تغيير و تبديل هم به دست خود خداى تعالى انجام شده و خود از باب خلقت باشد، و ليكن آيه شريفه‌(ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى‌ قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ)[2] صريحا اعلام مى‌دارد به اينكه خداى تعالى نعمتى را كه به قومى داده پس نمى‌گيرد، مگر آنكه خود آنان باعث زوال و دگرگونى آن شوند.

پس اين نفهميدن و نديدن و نشنيدن دوزخيان از چيست؟ جواب اين است كه گر چه بطلان استعداد و فساد عمل دل‌ها و چشم‌ها و گوش‌هاى ايشان مستند به خداى تعالى است، الا اينكه خداى تعالى اين كار را به عنوان كيفر عمل‌هاى زشت ايشان كرده، پس خود آنان سبب شدند كه با تغيير راه عبوديت نعمت خدا را تغيير دادند، خداوند هم مهر بر دل‌هايشان نهاده و ديگر با اين دل‌ها آنچه را كه بايد بفهمند نمى‌فهمند، و پرده بر چشم‌هايشان كشيده و ديگر با اين چشم‌ها آنچه را كه بايد ببينند نمى‌بينند، و سنگينى را بر گوش‌هايشان مسلط كرده و ديگر با اين گوش‌ها آنچه را كه بايد بشنوند نمى‌شنوند، و همه اينها نشانه اين است كه ايشان راه به دوزخ مى‌برند.

[توضيحى در باره گمراه‌تر بودن دسته‌اى از مردم، از چهار پايان‌(أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ)]

(أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ) اين جمله نتيجه بيان سابق و شرح حال ايشان است،

[1] سوره روم آيه 30

[2]( حكم ازلى خدا) اين است كه خدا نعمتى را كه به قومى عطا كرد تغيير نمى‌دهد تا وقتى آن قوم حال خود را تغيير دهد. سوره انفال آيه 53