[وجه تقييد تكبر و امثال آن به‌(بِغَيْرِ الْحَقِّ)]

(سَأَصْرِفُ عَنْ آياتِيَ الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بِها ...) در اين آيه تكبر در زمين به قيد بغير حق مقيد شده و حال آنكه تكبر در زمين جز به غير حق نيست، هم چنان كه در جاى ديگر بغى ستمگرى و فساد انگيزى در زمين مقيد به همين قيد شده، در صورتى كه هميشه بغى به غير حق هست، و دو قسم نيست يكى به حق و يكى ديگر به غير حق. جواب اين شبهه اين است كه اين گونه تقييدها در حقيقت توضيح است نه تقييد، و غرض از اين توضيح اين است كه بفهماند تكبر و يا بغى از اين جهت مذموم است كه به غير حق است، پس اينكه بعضى‌ها گفته‌اند: قيد مزبور احترازى است، و دلالت مى‌كند بر اينكه تكبر دو قسم است به حق و به غير حق، و تكبر به حق تكبر بر دشمنان خدا و بر اشخاص متكبر است صحيح نيست، زيرا تكبرى كه در آيه است مطلق تكبر نمى‌باشد، بلكه تكبر در زمين است كه معنايش خودنمايى و خوار شمردن بندگان خدا و زير دست قرار دادن آنان است، و اين قسم تكبر هيچوقت به حق و ممدوح نمى‌شود.

جمله‌(وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بِها) عطف است بر جمله يتكبرون و بيان يكى از اوصاف متكبرين است كه همان اصرار بر كفر و تكذيب مى‌باشد.

و همچنين جمله‌(وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا ...) و اينكه جمله را با تمام خصوصياتى كه در اثبات دارد در نفى تكرار نموده براى اين است كه شدت اعتناى متكبرين را به مخالفت با سبيل رشد و پيروى از سبيل بغى برساند و دلالت كند بر اينكه انحراف ايشان قصدا و از روى عمد بوده و هيچ عذرى از قبيل خطا و يا جهل نداشتند.

و جمله‌(ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآياتِنا) صفات رذيله ايشان را تعليل نموده و مى‌فرمايد: همه اين كجروى‌هاى ايشان آثار تكذيبى است كه به آيات خدا نموده و از آن غفلت ورزيده‌اند، البته ممكن هم هست تعليل جمله‌(سَأَصْرِفُ عَنْ آياتِيَ) بوده باشد.

(وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ هَلْ يُجْزَوْنَ إِلَّا ما كانُوا يَعْمَلُونَ) معناى اين آيه روشن است و از آن چند نكته استفاده مى‌شود:

اول اينكه كيفر و پاداش اعمال خود اعمال است، توضيح اين نكته در مباحث گذشته مكرر ايراد شد.

[حبط عمل و بى اجر بودن آن، خود يك نحو كيفر است و عقاب بر معصيت مشروط به عمل منافى اطاعت نيست‌]

دوم اينكه حبط عمل و بى‌اجر بودن آن، خود يك نحو كيفر است، زيرا همانطورى كه گفته شد پاداش هر عمل، نيكى خود عمل است و وقتى عمل نيك بى‌اجر باشد پس در حقيقت‌