(قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ) به نظر مى‌رسد فاء اولى كه بر سر اسم جلاله است براى تفريع و فاء دوم كه بر سر حرف لو آمده براى تعليل، و كلام از قبيل قلب حجت بر خصم بوده باشد، و بعد از آنكه مقتضاى حجت خصم را بيان نموده فرموده باشد: اين حجت عليه خود شما نتيجه مى‌دهد و شما از آنجايى كه در معارف الهى جاهل و پيرو ظن و تخمينيد نمى‌فهميد، چون حجت شما دلالت مى‌كند بر اينكه شما در مقابل كسى كه شما را به ترك شرك و ترك افتراى به خدا دعوت مى‌كند حجتى نداريد. و آن حجتى كه شما به خيال خود عليه او اقامه كرده‌ايد عليه خود شما و حجت خدا است. براى اينكه شما در اين حجت اقرار كرده‌ايد بر اينكه اگر خداوند مى‌خواست همه شما را مجبور به ايمان و ترك شرك و ترك تحريم مى‌كرد، و چون نكرده و شما را به اختيار خودتان باقى گذارده مى‌تواند شما را به ترك شرك و تحريم دعوت نمايد.

و به عبارت ديگر: نتيجه حجت شما اين است كه حجت شما حجت خدا و عليه خود شما است.

در عده‌اى از آيات قبلى هم بيان كرده بود كه خداوند بندگان خود را مجبور به ايمان نمى‌كند، و هيچ وقت و از هيچ كس به مشيت تكوينى خود ايمان را نخواسته تا مجبور به آن شود، بلكه به خلاف آن نيز اذن داده است- البته اذن تكوينى- به اين معنا كه موانع شرك و كفر را برداشته و بندگان را هم نسبت به فعل قدرت داده و هم نسبت به ترك و اين همان اختيار است كه اساس تكليف و امر و نهى و وعد و وعيد است.

(قُلْ هَلُمَّ شُهَداءَكُمُ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ ...) كلمه هلم اسم فعل است و در مفرد و تثنيه و جمع به همين يك شكل استعمال مى‌شود، و معناى‌(هَلُمَّ شُهَداءَكُمُ) اين است كه شهداى خود را بياوريد، و مقصود از اين شهادت شهادت اداء است، و اسم اشاره هذا اشاره به محرماتى است كه مشركين از پيش خود درست كرده‌اند، و خطايى كه در آيه است خطاب تعجيز است نه تكليف، و مقصود از آن اين است كه بدانند از عهده اثبات ادعاى خود برنمى‌آيند، و دعويشان بر اينكه خدا فلان چيز را حرام كرده جز افتراى بر خدا چيزى ديگرى نيست. بنا بر اين، جمله‌(قُلْ هَلُمَّ شُهَداءَكُمُ ...) كنايه از عدم تحريم خداوند است، و با جمله‌(فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ) مطلب را ترقى داده و فرموده: حتى اگر شهادت هم دادند شهادتشان را مپذير زيرا شهادت مردمى كه پيرو هواى نفسند قابل اعتنا نيست.

بنا بر اين، جمله‌(وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا) عطف تفسير است براى جمله‌