[سنت الهى چنان نيست كه مردم بى خبر را (قبل از اتمام حجت) هلاك سازد]

(ذلِكَ أَنْ لَمْ يَكُنْ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرى‌ بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها غافِلُونَ) از ظاهر سياق چنين برمى‌آيد كه كلمه ذلك اشاره است به مضمون آيه قبلى و بر سر جمله ان لم يكن لام تعليل مقدر است، و معناى آيه چنين است: آنچه كه ما در خصوص ارسال رسل و ابلاغ آيات خدايى و انذار به عذاب روز قيامت بيان داشتيم براى اين بود كه بدانيد سنت ما چنين نيست كه اهل قرى را قبل از آنكه خواسته خود را گوشزدشان كنيم و آنان مخالفت كنند هلاك نموده به غضب خود دچار سازيم، گو اينكه اينگونه اشخاص و اقوام به قضاى الهى و اينكه خداوند ايشان را اولياى شيطانهايى از خود و از جن قرار داده بدبخت هستند، و ليكن چنين هم نيست كه سلب قدرت و اختيار از آنان نموده باشد، بلكه اين گروه شرك و معصيت را به اختيار خود برگزيدند سپس خداوند پيغمبرانى از جنس خودشان به سويشان گسيل داشت و آن پيغمبران آيات او را برايشان خوانده از لقاى روز حساب انذارشان نمودند، آن گاه آنان به مقتضاى همان بدبختى و شقاوت به انبيا كفر ورزيده از شقاوت و طغيان خود دست برنداشتند، خداوند هم به پاداشت اين ولايت حكم كرد به اينكه آتش منزلگاهشان باشد. پس اين خودشانند كه از روى علم و اراده خواهان هلاكتند، و خداوند ايشان را در حال غفلت هلاك نكرده تا كسى بگويد خداوند به ايشان ظلم كرده است، بلكه اين عمل از خداوند تبارك و تعالى عين عدالت است.

پس معلوم شد اولا اينكه فرمود:(لَمْ يَكُنْ رَبُّكَ) معنايش اين است كه سنت خداوند چنين نيست نه اينكه خداوند چنين نمى‌كند ، زيرا خداوند هر كارى را كه مى‌كند به مقتضاى سنت جارى و صراط مستقيمى است كه دارد، هم چنان كه فرموده:(إِنَّ رَبِّي عَلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ)[1] و بطورى كه ملاحظه مى‌كنيد اين جمله به خوبى بر مدعاى ما دلالت مى‌كند.

و ثانيا مقصود از هلاك ساختن اهل قرى بطورى كه از سياق استفاده مى‌شود عذاب دنيوى نيست، بلكه مقصود از آن شقاوت در دنيا و عذاب آخرت است.

و ثالثا مراد از ظلمى كه در آيه شريفه است ظلم خداوند و هلاك ساختن اهل قرى است در صورتى كه غافل باشند، نه ظلم اهل قرى.

(وَ لِكُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ ما رَبُّكَ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ) متعلق لفظ كل ضميرى است كه به دو طايفه جن و انس برمى‌گردد و در آيه حذف‌

[1] به درستى كه پروردگار من همواره بر راه و روش مستقيمى است. سوره هود آيه 56