طرقى كه براى خداپرستى پيشنهاد مى‌كنند اطاعت نمود براى اينكه حدس و تخمين آميخته با جهل و عدم اطمينان است، و عبوديت با جهل به مقام ربوبى سازگار نيست.

اين مطلب با قطع نظر از آيات و روايات مطلبى است كه عقل صريح نيز به آن حكم مى‌كند، البته خداى سبحان هم آن را امضا نموده و در آيه بعدى كه به منزله تعليل آيه مورد بحث است مى‌فرمايد:(إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ مَنْ يَضِلُّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ) كه نهى از اطاعت مردم را تعليل كرده است به علم خدا و اسمى از اينكه عقل چنين حكمى مى‌كند نبرده.

و در پاره‌اى از آيات به هر دو جهت يعنى هم به علم خدا و هم به حكم عقل تعليل كرده، از آن جمله فرموده است:(وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً) تا اينجا تعليل مطلب است به حكم عقل، و در قسمت بعد، يعنى‌(فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَياةَ الدُّنْيا ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدى‌)[1] تعليل شده به علم خداى سبحان و حكم او.

(إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ مَنْ يَضِلُّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ) گفته‌اند كه اگر به دنبال كلمه اعلم لفظ من ذكر نشود گاهى معناى تفضيل (داناتر) مى‌دهد و گاهى معناى صفت خالى از تفضيل (دانا). و در اين آيه احتمال هر دو معنا هست، چه اگر مقصود از علم حقيقت علم به گمراهان و هدايت يافتگان باشد كلمه مزبور به معناى دوم (دانا) خواهد بود، زيرا غير خداى تعالى كسى چنين علمى را ندارد تا خدا از او داناتر باشد. و اگر مقصود مطلق علم- اعم از علم ذاتى و علمى كه به عطيه خداى تعالى است- باشد كلمه مزبور معناى اول (داناتر) را خواهد داشت براى اينكه غير خدا نيز به آن مقدارى كه خداوند از نعمت علم به او افاضه كرده نسبت به گمراهان و هدايت يافتگان علم دارد.

از اينكه در جمله‌(أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ) كلمه اعلم به حرف باء متعدى شده است برمى‌آيد كه كلمه من در(مَنْ يَضِلُّ) منصوب به نزع خافض است، و تقدير آن اعلم بمن يضل مى‌باشد، آيه‌اى هم كه قبلا از سوره نجم نقل كرديم مؤيد اين تقدير است.

(فَكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كُنْتُمْ بِآياتِهِ مُؤْمِنِينَ) در بيانى كه پيش از اين آيه ايراد نمود به ثبوت رسانيد كه خداى تعالى كه پروردگار

[1] هيچ علمى به آن ندارند و جز در پى گمان و پندار نمى‌روند، و ظن و گمان هم در فهم حقيقت هيچ سودى ندارد پس از كسى كه از ذكر ما رو گردانده، و به جز زندگى دنيا نخواسته، اعراض كن. سرحد علم‌شان همان است، پروردگار تو به كسى كه از راه وى گمراه شده و به آنكه راه يافته، داناتر است. سوره نجم آيه 20