[مراد از تماميت كلمه به صدق و عدل در:(تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ ...) كمال يافتن شرايع- با تشريع شريعت اسلام است‌]

پس مراد از تماميت كلمه - و خدا بهتر مى‌داند- اينست كه اين كلمه يعنى ظهور دعوت اسلامى با نبوت محمد 6 و نزول قرآن كه ما فوق همه كتابهاى آسمانى است پس از آنكه روزگارى دراز در مسير تدريجى نبوتى پس از نبوت ديگر و شريعتى پس از شريعت ديگر سير مى‌كرد به مرتبه ثبوت رسيده در قرارگاه تحقق قرار گرفت، زيرا به دلالت آيات كريمه، شريعت اسلامى به كليات شرايع گذشته مشتمل است و زيادت بر آنان نيز دارد، چنان كه خداى تعالى مى‌فرمايد:(شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى‌ وَ عِيسى‌)[1].

از اين بيان روشن شد كه مراد از تماميت كلمه رسيدن شرايع آسمانى است از مراحل نقص و ناتمامى به مرحله كمال، و مصداقش همين دين محمدى است. خدا مى‌فرمايد:

(وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى‌ وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ)[2].

و تماميت اين كلمه الهى از جهت صدق اين است كه آن چنان كه گفته شده تحقق پذيرد، و تماميت آن از جهت عدل اين است كه مواد و اجزاى آن يك نواخت باشد بدون اينكه به تضاد و تناقض مشتمل شود، و هر چيز را آن طور كه شانش مى‌باشد بسنجد، بدون حيف و ميل.

و از اينجا است كه اين دو قيد يعنى صدق و عدل را با جمله‌(لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ) بيان فرمود، زيرا كلمه الهى وقتى كه قابل تبديل نباشد خواه تبديل كننده خودش باشد و به واسطه تغيير اراده، قول خود را به هم زند، يا كسى ديگر باشد كه خدا را عاجز و مجبور به تغيير نظر كند، كلمه خدايى صدق و آنچه فرموده محقق مى‌شود، و عدل و بدون انحراف و تعدى انجام مى‌گيرد.

پس جمله:(لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ) نسبت به صدقا و عدلا به منزله تعليل مى‌باشد.

مفسرين ديگر را در معناى اين جمله اقوال ديگرى است، از آن جمله يكى اين است كه مراد از كلمه و كلمات ، قرآن مى‌باشد. و بعضى گفته‌اند: مراد از كلمه شرايع قرآن است كه نسخ مى‌پذيرد و مراد از كلمات مطالب ديگر آن است كه قابل نسخ نيست، هم چنان كه فرموده:(لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ). و بعضى گفته‌اند: منظور از كلمه ، دين است. و بعضى گفته‌اند مراد از آن حجت است. و در باره معناى صدق و عدل گفته‌اند: صدق ،

[1] براى شما از دين تشريع كرد آنچه نوح را به آن سفارش داده بود و آنچه را به تو وحى كرديم و آنچه ابراهيم و موسى و عيسى را به آن سفارش كرديم. سوره شورى آيه 13

[2] سوره صف آيه 9