مى‌دادند، و يا تمام موجودات را طائفه طائفه جمع نموده و يا مواجه با آنان مى‌كرديم و همه به زبان حال و يا به زبان قال شهادت مى‌دادند، باز ايشان ايمان آور نبودند، و هيچ يك از اين كارها در آنان تاثير نمى‌كرد، مگر اينكه خدا خواسته باشد.

پس اين مردم جز به مشيت خدا ايمان نمى‌آورند. آرى، گر چه نظام عالم خلقت با همه عرض عريضى كه دارد محكوم به قانون علت و معلول است و بر طبق اين قانون جريان دارد، ليكن اين علل و اسباب خود محتاج به خداى تعالى هستند، و از ناحيه خود استقلال ندارند. و خلاصه خداوند با اجراى اين نظام دست بند به دست خود نزده، علل و اسباب وقتى مؤثرند كه خداوند خواسته و اذن داده باشد.

اما چه بايد كرد كه بيشتر مشركين- كه شايد عوام و غير علماى اهل بغى و ستم آنان باشند- به مقام پروردگار خود جاهلند، و همه علل و اسباب را مستقل در تاثير مى‌پندارند، و خيال مى‌كنند اگر خداوند معجزه را كه سبب ايمان است برايشان بياورد ايمان مى‌آورند و حق را پيرو مى‌شوند هر چند خداوند نخواسته باشد، و اشتباهشان از اين جهت است كه اين اسباب ناقص را اسباب مستقل پنداشته‌اند.

(وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ ...) شياطين جمع شيطان است كه در اصل لغت به معناى شرير مى‌باشد و در اثر غلبه استعمال بيشتر به ابليس اطلاق مى‌شود. كلمه جن از ماده جن - بفتح- اتخاذ شده كه در اصل لغت به معناى استتار و نهان شدن است و در عرف قرآن به معناى طائفه‌اى از موجودات غير ملائكه هستند كه شعور و اراده دارند و از حواس ما پنهانند، و خداوند ابليس را از سنخ جن معرفى كرده است. كلمه وحى به معناى گفتار در گوشى و پنهانى و اشاره و امثال آن است. و زخرف آن آرايشى را گويند كه آدمى را به اشتباه بيندازد، پس زخرف قول آن گفتارى است كه امر را بر انسان مشتبه سازد. و كلمه غرور در اين آيه يا مفعول مطلق فعل مقدرى است از جنس خود آن يعنى از ماده غرر ، و يا مفعول له.

بنا بر اين، معناى آيه چنين مى‌شود: همانطور كه براى تو دشمنانى از شيطانهاى انسى و جنى درست كرده‌ايم كه پنهانى و با اشاره عليه تو نقشه‌ريزى مى‌كنند و با سخنان فريبنده مردم را به اشتباه مى‌اندازند براى تمامى انبياى گذشته نيز چنين دشمنانى درست كرده بوديم. و گويا مراد اين باشد كه شيطانهاى جنى به وسيله وسوسه به شيطانهاى انسى وحى مى‌كنند و شيطانهاى انسى هم آن وحى را بطور مكر و تسويل پنهانى براى اينكه فريب دهند- يا براى اينكه خود فريب آن را خورده‌اند- به همديگر مى‌رسانند.