باشد و يا چيزهاى زيانبارى را سراغ داشته باشد و بندگان را از آن منع نفرموده باشد؟ پس به طور مسلم در فرض مزبور ترس من به اذن او و به مشيت او خواهد بود، و باز همين ترس هم خود از تدابير او و دال بر ربوبيت او و نفى ربوبيت غير او خواهد بود. پس چرا متذكر نمى‌شويد و چه شده است شما را كه به مدركات عقولتان و آن حقايقى كه فطرت‌هاى‌تان شما را به آن رهبرى مى‌كند، مراجعه نمى‌كنيد.

اين بود آن معناى دقيقى كه گفتيم در آيه شريفه‌( وَ لا أَخافُ ما تُشْرِكُونَ بِهِ‌)- تا- ا(فَلا تَتَذَكَّرُونَ ) است. و بنا بر اين، معناى جمله‌(وَ لا أَخافُ ما تُشْرِكُونَ بِهِ) هم به منزله متمم حجت قبلى است كه فرمود:(أَ تُحاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَ قَدْ هَدانِ) و هم خودش در جاى خود حجت كاملى است براى ابطال ربوبيت شركا به جهت عدم ترس از آنها.

و جمله‌(إِلَّا أَنْ يَشاءَ رَبِّي شَيْئاً) به منزله احتجاج پس از فرض تسليم است، و معناى آن به طورى كه قبلا هم گفته شد اين است كه: شما مى‌خواهيد به ملاك ترس مرا وادار به پرستش بت‌هايتان كنيد، اولا من از اين بت‌ها نمى‌ترسم، و در ثانى به فرضى هم كه بترسم تازه همين ترسم خود دليل بر ربوبيت پروردگار من است، نه ربوبيت بت‌هاى شما.

و جمله‌(وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْ‌ءٍ عِلْماً) بيان و تعليل همين جهت است كه چطور ترس مفروض هم مستند به مشيت پروردگار ابراهيم است زيرا آفريدگار آسمانها و زمين از آنچه در ملكش واقع مى‌شود بى خبر نيست و بدون اذن او واقع نمى‌شود و جمله‌(أَ فَلا تَتَذَكَّرُونَ) استفهامى است توبيخى و اشاره است به اينكه آنچه تا كنون با شما در ميان نهادم همه فطرى است.

[اقوال متعدد مفسرين در توضيح و توجيه جملات ابراهيم (ع) در محاجه با مشركين‌]

اين معنايى است كه ما از آيه شريفه مى‌فهميم. و ليكن ساير مفسرين سخنان ديگرى گفته‌اند:

از آن جمله اكثر آنان در باره جمله‌(أَ تُحاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَ قَدْ هَدانِ) گفته‌اند كه ابراهيم (ع) خواسته است با اين كلام خود اعتراض مشركين را بر توحيد از اين راه دفع كند كه من به طور كلى احتياجى به محاجه و استدلال با شما ندارم و اين معنا همان معناى اولى است كه ما براى آيه كرديم، و ليكن اين معنا با سياق آيه وفق نمى‌دهد، زيرا سياق آيه سياق احتجاج است، و لازمه آن اين است كه كلام ابراهيم (ع) احتجاج باشد نه اظهار بى نيازى از احتجاج.

و در باره استثنايى كه در جمله‌(لا أَخافُ ما تُشْرِكُونَ بِهِ إِلَّا أَنْ يَشاءَ رَبِّي شَيْئاً) است گفته‌اند: معنايش اين است كه: مگر اينكه پروردگار من بر اين بت‌ها غالب آمده و آنها