و از اين كلام چند نكته استفاده مى‌شود:

اول اينكه: در زمان آن جناب و موقعى كه در باره ماه چنين حرفى را گفته است، اقوامى ماه‌پرست وجود داشته‌اند، هم چنان كه جمله‌(يا قَوْمِ إِنِّي بَرِي‌ءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ) كه در آيه بعدى است نيز خالى از دلالت بر اين معنا نيست.

دوم اينكه: ابراهيم (ع) در اين حرفى كه در باره ستاره و خورشيد و ماه زده است، نظر صحيح و يقينى و هدايت الهى و فيض پروردگار خود را جستجو مى‌كرده و اين معنا به يكى از آن دو وجهى كه گذشت از كلام آن جناب استفاده مى‌شود. و آن دو وجه يكى اين بود كه كلام را حمل بر معناى حقيقى نموده و بگوييم منظور آن حضرت اين بوده كه از راه فرضيه به حق مطلب رسيده و براى خود اعتقاد يقينى كسب كند. و ديگرى اين بود كه كلام را حمل بر ظاهر نموده و بگوييم ابراهيم (ع) از راه مماشات و تسليم اين سخن را گفته و خواسته است فساد آن را بيان كند.

سوم اينكه: ابراهيم (ع) يقين به اين معنا داشته كه او داراى پروردگارى است كه هدايت و ساير امورش را متكفل است، و اگر در اين آيات واقعا يا ظاهرا از پروردگار خود جستجو و بحث كرده، منظورش اين بوده كه بفهمد آيا آن كسى كه امورش را عهده‌دار است، همان آفريدگار آسمان و زمين است، يا آنكه يكى از آفريده‌هاى او است؟ و وقتى برايش معلوم شد كه ستاره و ماه شايستگى ربوبيت را ندارند- چون از نظرش ناپديد شدند- ناگزير اظهار اميدوارى كرد و گفت: اگر پروردگارم مرا به سوى خود راهنمايى نكند، از گمراهان خواهم بود.

[وجه آوردن ضمير مذكر براى شمس كه مؤنث است در كلام ابراهيم (ع):(هذا رَبِّي هذا أَكْبَرُ)]

(فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّي هذا أَكْبَرُ) كلام در اينكه چگونه لفظ فلما دلالت بر ارتباط كلام به ما قبل خود دارد، و اينكه معناى جمله هذا ربى چيست، عينا همان كلامى است كه در آيه قبل ذكر شد.

ابراهيم (ع) در اين جستجوى خود، دو نوبت به خطا بودن فرضيه‌اش پى برده بود، و با اين حال ديگر جا نداشت كه در باره آفتاب، همان فرضيه غلط را تكرار كرده و بگويد:

اين پروردگار من است . لذا براى اينكه بهانه‌اى در دست داشته باشد اضافه كرد كه: اين بزرگتر است و اما اينكه چرا به خورشيد به لفظ هذا اشاره كرد با اينكه شمس در لغت عرب مؤنث است و بايد به لفظ هذه به آن اشاره شود، جوابش به طورى كه قبلا هم اشاره كرديم اين است كه در اين نيز نكته‌اى است و آن اين است كه قرآن كريم مى‌خواهد بفهماند ابراهيم (ع) در اين بحث واقعا آفتاب را نمى‌شناخته، يا خود را به جاى كسى فرض‌