بنا بر اين روشن شد كه اين اسماء و صفات به نحوى كه از آن بهتر تصور ندارد، اين معنا را بيان مى‌كند كه همه مخلوقات به سوى او بازگشت خواهند نمود، و هدايت، هدايت او است نه هدايت ديگران و دين فطرى كه مردم را به آن دعوت نموده، دين حق است نه اديان ديگر، زيرا كه خداى تعالى اگر عالم را آفريد به خاطر منظورى است كه داشت، و آن منظور بازگشت مردم است به سوى او، و به همين منظور روز بازگشت را به وجود خواهد آورد، و خواهد فرمود: كن و چون قول او حق است پس چنين روزى خواهد آمد و در آن روز براى همه معلوم خواهد شد كه ملك و سلطنت براى او است، و غير او هيچ كسى سلطنت بر چيزى ندارد. وقتى اين معنا براى همه معلوم شد، آن وقت خداوند با تشخيصى كه دارد فرمانبرداران خود را از گنهكاران، تميز مى‌دهد، چون او از آنجايى كه حكيم و خبير است، هر غيب و شهادت را مى‌داند.

از آنچه كه تا كنون گفته شد چند نكته به دست آمد:

اول اينكه: غرض از ذكر كلمه حق اين است كه بفهماند خلقت آسمانها و زمين به حق بوده و حق وصف آن است. و ما در چند صفحه قبل معناى حق بودن فعل و قول خدا را بيان كرديم. و اما اينكه بعضى از مفسرين گفته‌اند كه معناى اين كلمه اين است كه:

خداوند آسمانها و زمين را با قول حق آفريده ، معناى بعيدى است.

دوم اينكه: از ظاهر سياق برمى‌آيد كه جمله‌(يَوْمَ يَقُولُ كُنْ فَيَكُونُ) در مقام بيان داستان قيامت است، و گر نه خلقت هر چيزى به همين نحو است كه به آن گفته شود: كن و آن هم موجود گردد.

سوم اينكه: اگر از ميان همه اوصاف و خصوصيات قيامت تنها مساله نفخ صور را ذكر كرد براى اشاره كردن به خصوصيتى بود كه مناسب با مقام است، و آن مساله كيفيت احضار عام است كه جمله‌(وَ هُوَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ) آن را بيان مى‌كند، زيرا كه حشر يعنى با اجبار مردم را اخراج كردن و در جايى جمع نمودن، كه نفخ در صور هم همين معنا را مى‌رساند، زيرا موقعى شيپور مى‌زنند كه بخواهند افراد لشكر را براى امر مهمى بسيج كنند، در قيامت نيز در صور دميده مى‌شود و مردم از قبرها بيرون آمده براى حضور در محكمه الهى به عرصه محشر درمى‌آيند( وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلى‌ رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ‌)- تا آنجا كه مى‌فرمايد-(إِنْ كانَتْ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ، فَالْيَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ لا تُجْزَوْنَ إِلَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ )[1] در آيه مورد بحث كلمه يوم در هر دو مورد

[1] و در صور دميده شد پس ناگهان ايشان از قبرها به سوى پروردگار خود مى‌شتابند- تا آنجا كه مى‌فرمايد- جز يك بانگى نبود، پس ايشان همه، پيش ما احضار شدگانند. امروز به كسى هيچ گونه ستم نمى‌شود و به شما جز آنچه عمل مى‌كرديد پاداش داده نمى‌شود. سوره يس آيه 54