است، جا دارد كه تسليمش شده و از غضبش بترسيد.

(وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ ...) در اينجا پاره‌اى از اسماء و صفات خدا ذكر شده، و غرض از ذكر آن بيان مطالب قبلى و تعليل آن است، زيرا نخست فرمود: هدايت صحيح آن است كه او هدايت كند، آن گاه همين هدايت را به طور اجمال تفسير كرد به تسليم شدن در برابر دستورهاى خداوند و نماز و تقوا كه خلاصه و فشرده جميع احكام ديگر دين است. آن گاه جهت و دليل اين معنا را كه چطور هدايت او هدايتى است كه نمى‌توان از قبولش شانه خالى كرد، چنين بيان فرمود كه چون حشر همه به سوى او است. سپس به بيان كاملترى چنين فرمود: او كسى است كه آسمان‌ها و زمين را به حق آفريده ... پس اسماء و صفاتى كه در اين بيان و احتجاج ذكر شده، اسماء و صفاتى است كه اگر يكى از آنها ذكر نمى‌شد، بيان حجت تمام نبود.

مثلا همين جمله مورد بحث، با اينكه جمله كوتاهى است، و ليكن خود متضمن حجت و دليل دندان‌شكنى است. زيرا در اين جمله مى‌فرمايد خلقت همه عالم فعل حق تعالى است، و همه آنها را به حق آفريده نه به باطل، و فعلى كه به حق انجام شده و يك خردل باطل در آن راه ندارد، ناچار غايت و غرضى در انجامش منظور بوده، و غرض از خلقت عالم همانا بازگشت به سوى او است و اين حجت يكى از دو حجتى است كه آيه شريفه‌(وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلًا ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا ...)[1] متضمن آن است.

(وَ يَوْمَ يَقُولُ كُنْ فَيَكُونُ)- سياق آيه دلالت دارد بر اينكه: مقصود از آن چيزى كه خدايش مى‌گويد: موجود شو، پس موجود مى‌شود همان روز حشر است، گر چه خلقت هر موجود ديگرى هم همين طور است، به شهادت اينكه فرمود:(إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ)[2] كلمه يوم ظرفى است متعلق به يقول و معنايش اين است: روزى كه به قيامت مى‌گويد موجود شو، موجود مى‌شود بعضى از مفسرين گفته‌اند: مخاطب در خطاب كن شى‌ء است، يعنى روزى كه به چيزى مى‌گويد به هستى درآى و آن چيز هم به هستى درمى‌آيد. و ليكن آنچه ما گفتيم با سياق آيه مناسب‌تر است.

[1] و ما آسمان و زمين و آنچه را كه در بين آن دو است به باطل نيافريديم، آن گمان كسانى است كه كفر ورزيدند ... سوره ص آيه 27

[2] فرمان نافذ خدا( در عالم) چون اراده خلقت چيزى را كند به محض اينكه گويد باش بلافاصله موجود خواهد شد. سوره يس آيه 82