به هر حال بايد دانست كه اين رسل همان كاركنان و اعوان ملك الموت هستند، به دليل اينكه در آيه‌(قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ)[1] نسبت قبض ارواح را تنها به ملك الموت مى‌دهد، و هيچ منافاتى هم ندارد كه يك جا نسبت آن را به ملك الموت داده و در جاى ديگر يعنى آيه مورد بحث به رسل و در مورد ديگر يعنى آيه‌(اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ)[2] به پروردگار داده باشد، زيرا كه اين خود يك نحو تفنن در مراتب نسبت است، از نظر اينكه هر امرى به خداى سبحان منتهى مى‌شود، و او مالك و متصرف على الاطلاق است، قبض ارواح را نيز به او نسبت مى‌دهد، و از جهت اينكه ملك الموت مامور خداوند است به او نسبت مى‌دهد و در مورد ديگر به جهت اينكه اعوان و ياران او، اسباب كار او هستند به آنان نيز منتسب مى‌كند، همانطور كه ما يك خط را، هم به قلم نسبت مى‌دهيم و هم به آن دستى كه قلم را گرفته، و هم به آن شخصى كه صاحب دست است.

(ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ) اين جمله اشاره است به اينكه پس از مرگ برانگيخته شده و به سوى پروردگارشان بر مى‌گردند، و اگر خداى تعالى را توصيف مى‌كند به اينكه مولاى حق آنان است، براى اين است كه به علت همه تصرفاتى كه قبلا ذكر كرده بود، اشاره نمايد، و بفهماند كه خداوند اگر مى‌خواباند و بيدار مى‌كند و مى‌ميراند و زنده مى‌كند، براى اين است كه او مولاى حقيقى و صاحب اختيار عالم است، و اين بيان هم معناى مولويت را مى‌رساند، و هم حق مولويت را براى خداوند اثبات مى‌كند چون مولا آن كسى است كه رقبه و عين شى‌ء را مالك است، و معلوم است كه چنين كسى حق همه گونه تصرفات را دارد، و وقتى ملك حقيقى از آن خداوند باشد و او كسى باشد كه با ايجاد و تدبير و ميراندن و زنده كردن در بنده خود تصرف مى‌كند، پس مولاى حقيقى نيز او است، زيرا معناى مولويت در حق او طورى ثابت است كه هرگز زوال در آن راه ندارد.

و حق يكى از اسماى حسناى خداوند است، دليلش هم روشن است، زيرا خداى تعالى ثبوت ذات و صفاتش طورى است كه هرگز قابل زوال و دگرگونى و انتقال نيست.

و ضميرى كه در ردوا هست به آحادى برمى‌گردد كه كلمه: احدكم در جمله‌(حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ) اشاره به آن دارد، چون حكم مرگ، جميع واحدها را شامل است.

[1] سوره سجده آيه 11

[2] سوره زمر آيه 42