[1] از آيه مورد بحث روشن‌تر است براى اينكه مى‌رساند كه انكار و استبعاد كفار از اين رو بوده است كه خيال مى‌كرده‌اند حقيقت انسان همان تن خاكى او است و بس، به همين جهت به نظرشان بعيد مى‌آمده است كه اين تن خاكى بعد از متلاشى شدن و از دست دادن تركيب مخصوصى كه دارد، دو باره جمع گشته و به صورت نخست برگردد. جوابى هم كه در آيه مزبور است، مبنى بر اين است كه حقيقت آدمى تن خاكى او نيست، بلكه روح او است، و بنا بر اين با قبض روح كردن ملك الموت، چيزى از اين حقيقت گم نمى‌شود.

جرح به معناى كار كردن با اعضاء (دست) است، و مراد از آن كسب است. يعنى خدا مى‌داند آنچه را كه در روز به دست مى‌آوريد، و مناسب‌تر چنين به نظر مى‌رسد كه واو حاليه و جمله، حال از فاعل يتوفيكم بوده باشد، چون در اينصورت جمله‌(ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ) با جمله‌(وَ هُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ) متصل شده و هيچ مطلب اجنبى بين آن دو فاصله نشده است، زيرا اين دو آيه، در مقام شرح تدبير خداوند نسبت به انسان در زندگيش و هنگام مرگ و پس از مرگش مى‌باشد، و در بيان اين جهت اصل و عمده همانا جمله‌(وَ هُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ) است و ساير جملات تبع آن هستند و روى اين حساب، معناى اين دو آيه عبارت خواهد بود از اينكه:

خداى تعالى آن كسى است كه با علم به اينكه شما در روز چه كارها كرده‌ايد در شب جانتان را گرفته و دوباره در روز بعد، مبعوث‌تان مى‌كند.

(ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضى‌ أَجَلٌ مُسَمًّى ...) از آنجايى كه در جمله قبل خوابانيدن را توفى ناميده بود، در اين جمله بيدار كردن را بعث ناميد، تا مقابل آن جمله قرار گرفته باشد و غرض از اين بعث را، عبارت دانست از وفاى به اجل مذكور، و به كار بردن آن. و آن اجل وقتى است كه در نزد خدا معلوم و معين است، و زندگى دنيوى انسان يك لحظه از آن تخطى نمى‌كند، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:(فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ)[2] و براى اين به كار بردن اجل‌

[1] گفتند آيا بعد از اينكه تار و پودمان در صفحه زمين متفرق و نابود شد، مجددا زنده مى‌شويم؟

آرى تعجب آنان در اينجا از اين است كه اينان به طور كلى ملاقات با پروردگار خود را منكر هستند، به آنان بگو فرشته مرگ كه مامور گرفتن جان شما است، جان شما را از بدنهايتان مى‌گيرد، پس از آن محشور مى‌شويد. سوره سجده آيه 11

[2] وقتى اجل آنان فرا رسد، نمى‌توانند آن را حتى براى يك ساعت، پس و پيش كنند. سوره اعراف آيه 34