حق كردن است، گو اينكه جمله‌(وَ هُوَ خَيْرُ الْفاصِلِينَ) با قرائت اول مناسب‌تر است.

و اما اينكه بعضى از مفسرين كلمه مزبور را به معناى خبر دادن از چيزى يا به معناى تعقيب و پى جويى گرفته‌اند صحيح نيست، زيرا با مورد آيه قابل تطبيق نيست.

اما اينكه به معناى خبر دادن و نقل داستان نيست جهتش اين است كه گر چه خداى تعالى در كلام خود بسيارى از داستانهاى انبياء (ع) و امم گذشته را نقل كرده الا اينكه در آيه مورد بحث، داستانى نقل نشده تا در آخرش بفرمايد: (يَقُصُّ الْحَقَ‌)- خداوند داستان راست و خالى از دروغ را نقل مى‌كند . و اما اينكه به معناى دوم نيست؟ دليلش اين است كه اگر به آن معنا باشد، خلاصه معناى آيه چنين مى‌شود كه: سنت خداى تعالى در تدبير مملكت و تنظيم امور بندگانش بر اين جارى است كه همواره حق و حقيقت را تعقيب نموده و از آن پيروى كند. و اين معنا از اين نظر غلط است كه گر چه خداى سبحان جز به حق حكم ننموده و جز حق را دنبال نمى‌كند و ليكن ادب قرآن حكيم از اينكه نسبت تعقيب و پيروى به خداى تعالى دهد دور است، اگر هم بخواهد چنين معنايى را برساند مى‌فرمايد:(الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ)[1] و هرگز نمى‌گويد: الحق مع ربك- حق با پروردگار تو است براى اينكه در تعبير دومى بويى از استمداد و تاييد استشمام مى‌شود كه خود نشانه ضعف است.

گفتارى در معناى حقيقت فعل و حكم خداوند متعال‌

فعل خداى تعالى و حكمش نفس حق است، نه اينكه مطابق با حق و موافق با آن باشد.

توضيح اينكه: هر چيزى وقتى حق است كه در خارج و در اعيان، ثابت و واقع بوده باشد، نه اينكه وجودش وابسته به وهم و ذهن انسانى باشد، مانند خود انسان كه يكى از موجودات خارجى است، و همچنين مانند زمينى كه انسان در روى آن زندگى مى‌كند، و گياه و حيوانى كه از آن تغذيه مى‌نمايد، بنا بر اين وقتى آمرى ما را امر به چيزى مى‌كند و يا قاضى به چيزى حكم مى‌نمايد امر آمر و حكم قاضى وقتى حق مطلق است كه با مصالح مطلقى كه ماخوذ از سنت جارى در عالم است، موافق باشد. و وقتى حق نسبى و غير مطلق است كه اگر با نظام عام جهانى موافقت ندارد با مصالح نسبى ماخوذ از سنت جارى، نسبت به بعضى از

[1] حق از ناحيه پروردگار تو است. سوره آل عمران آيه 60