دوم اينكه: جهالت در مقابل عناد ، لجاجت و تعمد است. زيرا كسى كه صبح و شام خداى خود را مى‌خواند، و در صدد جلب رضاى اوست، و به آياتش ايمان دارد، هرگز از روى استكبار و لجاجت گناهى مرتكب نمى‌شود و گناهى هم كه از او سر زند، از روى جهالت و دستخوش شهوت و غضب شدن است.

سوم اينكه: مقيد كردن كلمه تاب را به قيد و اصلح براى اين است كه دلالت كند بر اينكه توبه وقتى قبول مى‌شود كه از روى حقيقت و واقع باشد، زيرا، كسى كه حقيقتا به سوى خداى سبحان بازگشت نموده و به وى پناه برد، هرگز خود را به پليدى گناهى كه از آن توبه كرده و خود را از آن پاك ساخته، آلوده نمى‌كند، اين است معناى توبه، نه صرف اينكه بگويد: اتوب الى اللَّه و در دل همان آلوده‌اى باشد كه بوده است. چگونه خداوند چنين توبه‌اى را قبول مى‌كند و حال آنكه خود فرموده:(وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ)[1].

چهارم اينكه: صفات فعليه خداوند از قبيل غفور و رحيم و ... ممكن است حقيقتا مقيد به زمان نشود، براى اينكه گر چه خداى سبحان رحمت بر بندگان را بر خود لازم و واجب كرده، و ليكن اثر اين رحمت وقتى ظاهر مى‌شود كه در دل كافر نبوده و اگر گناهى از او سر ميزند از روى نادانى باشد، و بعد از ارتكاب، توبه هم نموده و علاوه بر آن، عمل صالح هم انجام بدهد.

ما سابقا در تفسير آيه‌(إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ) تا آخر آيه بعديش (آيه 16 و 17 سوره نساء در جلد 4 ص 375) اين كتاب مطالبى بيان كرديم كه بى ارتباط با اين مقام نيست.

(وَ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ وَ لِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ) تفصيل آيات به طورى كه از قرينه مقام، استفاده مى‌شود به معناى شرح معارف الهى و رفع ابهام از آنها است. و لام در كلمه و لتستبين براى تعليل است، و اين كلمه عطف است بر مقدرى كه چون امر عظيمى بوده در كلام ذكر نشده است، و اينگونه تقديرها در كلام خداى سبحان بسيار است، از آن جمله است آيه‌(وَ تِلْكَ الْأَيَّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا)[2] و آيه (وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ )

[1] اگر اظهار كنيد آنچه راى كه در دلها نهان داريد و اگر پنهانش بداريد خداوند شما راى به آن محاسبه و مجازات خواهد نمود. سوره بقره آيه 284

[2] و اين ايام راى در بين مردم روزى به نفع يكى و ضرر ديگرى و روزى ديگر به ضرر آن و نفع اين مى‌گردانيم( تا چنين و چنان شده) و خداوند بداند چه كسانى مؤمنند. سوره آل عمران آيه 140