(ثُمَّ إِنَّكُمْ أَيُّهَا الضَّالُّونَ الْمُكَذِّبُونَ لَآكِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ فَشارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَمِيمِ فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِيمِ)[1] و نيز مى‌فرمايد:(إِنَّ ذلِكَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ)[2] همه اينها از قبيل ظهور و بروز ملكات درونى است.

بنا بر اين روشن شد كه اين آيه هيچ منافاتى با آيه مورد بحث ندارد، بلكه جمله‌هاى ما- قبل آن هم اين معنا را كه دعاى كفار از روى حقيقت نيست، تاييد مى‌كند. زيرا در آن جمله‌ها مى‌گويند:(وَ قالَ الَّذِينَ فِي النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنَّا يَوْماً مِنَ الْعَذابِ قالُوا أَ وَ لَمْ تَكُ تَأْتِيكُمْ رُسُلُكُمْ بِالْبَيِّناتِ قالُوا بَلى‌ قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْكافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلالٍ)[3] و اين كلام ظهور در اين دارد كه كفار از استجابت دعاى خودشان مايوسند، و لذا به خازنان دوزخ مى‌گويند: شما دعا كنيد.

و معلوم است كه دعاى از روى نوميدى دعاى حقيقى نيست، زيرا دعا عبارت است از طلب كردن، و چيزى كه يقين داريم واقع نمى‌شود، طلبش معنا ندارد.

سوم اينكه: مقصود از نسيان در جمله‌(وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِكُونَ) هم ممكن است معناى حقيقى آن باشد و هم معناى مجازيش، و چنان نيست كه نشود معناى حقيقيش مراد باشد زيرا ما آدميان خود، حال خود را خوب درك مى‌كنيم، و مى‌دانيم كه در مواقع غرق شدن در شدائد و گرفتاريها چگونه متوجه خود و خداى خود شده و هر چيزى را از ياد مى‌بريم. بنا بر اين هيچ حاجت به اين نيست كه مانند بعضى‌ها ملتزم شويم به اينكه مراد از جمله مزبور معناى مجازى آن است و مقصود اين است كه از شرك خود اعراض خواهيد كرد، مانند اعراض كسى كه چيزى را فراموش كرده باشد . گر چه مانعى هم از التزام معناى مجازى آن نيست، زيرا اينگونه مجازات براى كلمه نسيان زياد است، حتى در قرآن كريم هم نسيان در معناى اعراض و بى اعتنايى مجازا استعمال شده است، از آن جمله آيه:(وَ قِيلَ الْيَوْمَ نَنْساكُمْ كَما نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا)[4] است و همچنين آياتى ديگر. ليكن خواستيم بگوئيم مجبور به چنين‌

[1] پس آن گاه شما اى گمراهان تكذيب كننده، از درخت زقوم خواهيد خورد، و شكمها را از آن پر خواهيد ساخت، سپس روى آن غذا، آب جوشان خواهيد نوشيد، چنان كه اشتران تشنه خورند. سوره واقعه آيه 55

[2] به درستى كه آن راست است و شدنى، نزاع اهل آتش. سوره ص آيه 64

[3] كافران به خازنان دوزخ گفتند كه از خدايتان بخواهيد تا يك روز عذاب را از ما تخفيف دهد، گفتند: مگر فرستادگان خدا و پيغمبرانش به سوى شما نمى‌آمدند؟ گفتند چرا. جواب دادند حال كه چنين است پس دعا كنيد كه دعاى گمراهان جز در ضلالت نيست. سوره مؤمن آيه 50

[4] به آنان گفته مى‌شود: امروز ما شما را فراموش مى‌كنيم هم چنان كه شما در دنيا لقاى ما را فراموش و از آن اعراض كرديد. سوره جاثيه آيه 34