از همين جا روشن مى‌شود كه مراد از جمله: (وَ جاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ‌) مطلق جهاد است، يعنى اعم از جهاد با نفس و جهاد با كفار است، براى اينكه اين جمله متصل به جمله قبل است كه در آن وسيله عبارت بود از مطلق هر چيزى كه بنده را با پروردگارش مرتبط مى‌سازد، و دليلى هم در كلام نيست كه خصوص اين جمله را مقيد كند به جهاد با كفار، علاوه بر اين دو آيه بعدى هم كه مشتمل بر تعليل است با اين معنا كه مراد از جهاد مطلق جهاد باشد مناسب‌تر است. و با اين حال ممكن هم هست كه بگوئيم مراد از جهاد، قتال با كفار است، از اين نظر كه در جمله مورد بحث جهاد مقيد شده به قيد در راه خدا ، و در قرآن كريم هر جا كه سخن از امر به معروف آمده و دنبالش جهاد با كفار ذكر شده در آنجا جهاد مقيد شده به در راه خدا ، به خلاف مواردى كه منظور از كلمه جهاد اعم از قتال با كفار و جهاد با نفس بوده كه در آن موارد قيد نامبرده نيامده مانند آيه زيرا كه مى‌فرمايد:(وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا، وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ)[1]، بنا بر اين، امر به جهاد در راه خدا و قتال با كفار، بعد از امر به ابتغاى وسيله به سوى خدا از باب امر به خاص بعد از امر به عام است، تا اهتمام گوينده را نسبت به خاص بفهماند، و اى بسا كه امر به ابتغاى وسيله به سوى خدا بعد از امر به تقوا نيز از همين قبيل يعنى از باب ذكر خاص بعد از عام باشد، (چون مى‌توان گفت كه وسيله معنايى خاص‌تر از تقوا دارد، تقوا جنبه دفع ضرر و وسيله جنبه جلب نفع دارد، چه بسيار كسانى كه در زندگى كمال تقوا را دارند، ولى به خاطر نداشتن وسيله كه مصداق اعلاى آن ولايت ائمه دين (ع) است به رستگارى نرسند مترجم ).

[قبول نشدن دو برابر ثروت زمين از كافران، در مقابل رهايى از عذاب روز قيامت‌]

(إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِي الْأَرْضِ ...) ظاهر اين دو آيه- كه قبلا هم به آن اشاره كرديم- اين است كه تعليلى باشد براى مضمون آيه قبلى، و حاصل مضمون آيه سابق و اين دو آيه اين است كه: بر شما واجب است تقوا پيشه كنيد، و به درگاه خدا وسيله‌اى بجوئيد و در راه او جهاد كنيد، براى اينكه انجام اين دستورات در برگرداندن عذاب از شما بسيار مهم و مؤثر است، آن هم عذابى اليم و دائمى، و هيچ راه چاره ديگرى نيست، كه جاى اين دستورات را بگيرد، براى اينكه به خدا كفر ورزيدند و در نتيجه تقوا و تهيه وسيله براى درگاه خدا را و جهاد در راه او را ناديده گرفتند اگر فرضا تمامى آنچه در زمين است را (كه منتها چيزى است كه فرزند آدم عادتا آرزوى داشتن آن را دارد)

[1] و كسانى كه به خاطر ما جهاد مى‌كنند ما آنان را به راههاى خود هدايت مى‌كنيم، و محققا خدا با نيكوكاران است. سوره عنكبوت، آيه 69 .