را بيان مى‌كند و نيز جمله:(وَ إِنْ تُحْسِنُوا وَ تَتَّقُوا ...) كه در آيه قبلى بود، به اين معنا اشاره دارد، چون آن جمله خالى از بويى از تهديد نيست و اين تهديد باعث مى‌شود كه شنونده در تشخيص حقيقت عدل در بين زنان دچار حيرت شود و كلمه: عدل به معناى حد وسط در بين افراط و تفريط است و تشخيص اين حد وسط از امور صعب و بسيار دشوار است و مخصوصا از اين جهت كه ارتباط با دلها دارد، چون رعايت دوستى عادلانه در بين زنان و اينكه يك مرد به اندازه مساوى زنان خود را دوست بدارد، امرى ناشدنى است، چون بطور دائم از حيطه اختيار آدمى بيرون است.

لذا خداى تعالى بيان مى‌كند كه رعايت عدالت به معناى حقيقى آن در بين زنان و اينكه يك مرد حد وسط حقيقى دوستى را در بين زنان خود رعايت كند چيزى است كه هيچ انسانى قادر بر آن نيست، هر قدر هم كه در تحقق دادن آن حرص بورزد، پس آنچه در اين باب بر مرد واجب است اين است كه يكسره از حد وسط به يكى از دو طرف افراط و تفريط منحرف نشود و تا آنجا كه برايش ممكن است رعايت عدالت را بكند و مخصوصا مراقب باشد كه به طرف تفريط يعنى كوتاهى در اداى حق همسر خود منحرف نگردد و زن خود را بلا تكليف و مانند زن بى‌شوهر نگذارد كه نه شوهر داشته باشد و از شوهرش بهره‌مند شود و نه نداشته باشد تا بتواند همسرى ديگر اختيار نموده، و يا پى كار خود برود.

پس، از عدالت در بين زنان آن مقدارى كه بر مردان واجب است اين است كه در عمل و سلوك بين آنان مساوات و برابرى را حفظ كند، اگر حق يكى را مى‌دهد حق ديگرى را نيز بدهد و دوستى و علاقمندى به يكى از آنان وادارش نكند كه حقوق ديگران را ضايع بگذارد، اين آن مقدار واجب از عدالت است و اما مستحبّ از عدالت اين است كه به همه آنان احسان و نيكى كند و از معاشرت با هيچ يك از آنان اظهار كراهت و بى ميلى نكند و به هيچ يك بد اخلاقى روا ندارد، هم چنان كه سيره و رفتار رسول خدا 6 با همسرانش اينطور بود.

[دفع توهم اينكه تعدد زوجات در اسلام لغو شده است‌]

و اين ذيل يعنى جمله:(فَلا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ)، خود دليل بر اين است كه منظور از جمله: هرگز نمى‌توانيد بين زنان عدالت بر قرار كنيد، هر چند كه بر اين معنا حرص بورزيد اين نيست كه قدرت بر عدالت را بطور مطلق نفى كند تا نتيجه‌اش اين باشد كه به انضمام آن با جمله:(فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً)، ازدواج متعدد در اسلام لغو شود، هم چنان كه بعضى از مفسرين اين نتيجه را گرفته (و گفته‌اند جمله اول مى‌فرمايد: هر قدر هم كه كوشش كنيد و حرص بورزيد نمى‌توانيد بين چند زن رفتارى عادلانه داشته باشيد و جمله دوم‌