احد و حنين و احزاب) سخنانى است كه هيچ دليلى از لفظ آيه بر آن نيست.

و اما در باره روز جنگ احد در آيات قرآنى هيچ محلى ديده نمى‌شود كه بتوان از آن استفاده كرد كه در آن روز نيز ملائكه سپاه اسلام را يارى كرده باشند، و اين خود روشن است، و اما در مورد روز احزاب و روز حنين هم هر چند در غير آيات مورد بحث آياتى است كه دلالت دارد بر نزول ملائكه، مانند آيه:(إِذْ جاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها)[1] كه در باره جنگ احزاب است. و آيه:( وَ يَوْمَ حُنَيْنٍ‌) ...(وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها )[2] كه در باره جنگ حنين است، الا اين كه لفظ آيه مورد بحث كه مى‌فرمايد:(بَلى‌ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ يَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا) قاصر است از اين كه دلالت كند بر يك وعده عمومى در باره همه جنگها.

و اما نزول سه هزار ملك در روز بدر منافاتى با آيه سوره انفال ندارد، كه مى‌گويد:

(فَاسْتَجابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ)[3] براى اين كه كلمه مردفين به معناى پشت سر هم است، و آيه را چنين معنا مى‌دهد كه با چند هزار ملك كه هر هزارش دنبال هزارى ديگر باشد مدد خواهم كرد، كه توضيح اين معنا در تفسير سوره انفال آمده است.

(وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرى‌ لَكُمْ ...) ضمير در جعله به امدادى كه از فعل يمددكم استفاده مى‌شود بر مى‌گردد، و كلمه عند در جمله‌(إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ)، ظرفى است كه معناى حضور را افاده مى‌كند، چون اين كلمه در آغاز در قرب و حضور مكانى كه مختص به اجسام است استعمال مى‌شده، براى اين وضع كرده‌اند كه مثلا بگويند: كنت قائما عند الكعبه نزد كعبه ايستاده بودم و بتدريج استعمالش توسعه يافت و در قرب زمانى نيز استعمال شد، مثلا گفتند: رأيت فلانا عند غروب الشمس [4] و سپس كار به جايى رسيد كه در تمام موارد قرب و نزديك (اعم از زمانى، مكانى و معنوى) استعمال كردند مثلا گفتند عند الامتحان يكرم الرجل او يهان [5].

و آنچه در اين مقام از جمله‌(وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ) با در نظر گرفتن جمله قبلش كه مى‌فرمود:(وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرى‌ لَكُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِهِ) استفاده مى‌شود،

[1] سوره احزاب آيه: 9 .

[2] سوره توبه آيه: 26 .

[3] پس خدا دعايتان را مستجاب كرد، و فرمود شما را با فرستادن هزار ملك پيوسته مدد خواهيم كرد. سوره انفال آيه: 9 .

[4] من فلانى را هنگام غروب خورشيد ديدم.

[5] هنگام امتحان است كه آدمى رو سفيد مى‌شود و يا خوار مى‌گردد.