آن نهى كرده، و انجام هر عمل نيكى كه خدا بدان امر نموده ، داراى مراتبى است. مرتبه‌اى دارد كه نامش مرتبه حق تقوا است، و از اين تعبير فهميده مى‌شود كه تقوا مراتبى پائين‌تر از اين هم دارد، پس تقوا كه به وجهى همان عمل صالح است، مراتب و درجاتى دارد كه بعضى فوق بعض ديگر است. و نيز فرموده:(أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ كَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ، هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ، وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِما يَعْمَلُونَ)[1].

بطورى كه ملاحظه مى‌كنيد در اين آيه بيان كرده كه مردم چه صالح و چه طالح، همگى درجات و مراتبى دارند، دليل اينكه گفتيم مراد درجات اعمال است جمله آخر آيه است، كه مى‌فرمايد: خدا به آنچه مى‌كنيد بينا است .

نظير اين آيه كه از نظر خواننده گذشت آيه شريفه:(وَ لِكُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ لِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمالَهُمْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ)[2] است، و باز آيه شريفه:(وَ لِكُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ ما رَبُّكَ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ)[3] است، و آيات كريمه قرآنى در اين معنا بسيار است، و در بين آنها آياتى است كه دلالت مى‌كند بر اين كه درجات بهشت و دركات دوزخ هم، بر حسب مراتب اعمال و درجات آن است.

[اثر متقابل علم و عمل در يكديگر]

اين هم معلوم است كه عمل از هر نوعى كه باشد برخاسته از علم است، كه آن نيز از اعتقاد مناسب قلبى منشا مى‌گيرد، خداى تعالى هم عليه كفر يهود، و فساد باطن مشركين، و نفاق منافقين از مسلمانان، و نيز بر ايمان عده‌اى از انبيا و مؤمنين به اعمال آنان استدلال كرده و چون آيات مربوطه به اين استدلال بسيار زياد است سخن را با ذكر آنها طول نمى‌دهيم، و خلاصه‌اش را مى‌گوييم كه از اين آيات برمى‌آيد: عمل هر چه باشد ناشى از علمى است كه مناسب آن است، و عمل ظاهرى بر آن علم باطنى دلالت مى‌كند و همانطور كه علم در عمل اثر

[1] آيا با اين حال كسى كه دنبال خوشنودى خدا است مثل كسى است كه ثمره عملش خشم خدا و ماوايش دوزخ است؟ مردم همگى نزد خدا درجاتى دارند و خدا بيناى به آن اعمالى است كه مى‌كنند( سوره آل عمران آيه 163).

[2] براى همه مردم درجاتى است نسبت به اعمالى كه انجام مى‌دهند، و اين درجه‌بندى براى اين است كه پاداش آنان را بطور كامل بدهد و ستم نشوند( سوره احقاف آيه 19).

[3] براى همه مردم درجاتى است نسبت به آنچه انجام مى‌دهند پروردگار تو از آنچه مردم مى‌كنند غافل نيست( سوره انعام آيه 132).