پس تاويل جمله: آب بياور، يا آبم بده حقيقتى است خارجى در طبيعت انسانى كه منشاش كمال آدمى در هستى و در بقا است، و در نتيجه اگر اين حقيقت خارجيه به حقيقتى ديگر تبديل شود، مثلا كارفرما به خاطر اين كه غذا نخورده، احساس عطش در خود نكند، و در عوض احساس گرسنگى بكند، قهرا حكم آبم بده مبدل مى‌شود به حكم غذا برايم بياور .

و همچنين فعلى كه در جامعه‌اى از جوامع، پسنديده بشمار مى‌رود، و فعل ديگرى كه فاحش و زشت شمرده مى‌شود مردم را به اولى وادار، و از دومى نهى مى‌كنند، اين امر و نهى ناشى از اين است كه اولى را بحسب آداب و رسوم خود- كه در جوامع مختلف اختلاف دارد- خوب، و دومى را بد مى‌دانند، كه اين تشخيص خوب و بد هم مستند به مجموعه‌اى دست به دست هم داده از علل زمانى و عوامل مكانى و سوابق عادات و رسومى است كه به وراثت از نياكان در ذهن آنان نقش بسته و اهل هر منطقه از تكرار مشاهده عملى از اعمال، آن عمل در نظرش عملى عادى شده است.

پس همين علت كه مؤتلف و مركب از اجزايى است و دست به دست هم داده است، عبارت است از تاويل انجام آن عمل پسنديده و ترك آن عمل ناپسند، و معلوم است كه اين علت عين خود آن عمل نيست، ليكن به وسيله عمل و يا ترك نامبرده حكايت مى‌شود، و فعل يا ترك متضمن آن و حافظ آن است.

پس هر چيزى كه تاويل دارد چه حكم باشد و چه قصه و يا حادثه، وقتى تاويلش (و يا علت بوجود آمدنش، و يا منشاش) تغيير كرد، خود آن چيز هم قهرا تغيير مى‌كند.

بهمين جهت است كه مى‌بينيد خداى تعالى در آيه شريفه:(فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ، ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ، وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ) بعد از آنكه مساله بيماردلان منحرف را ذكر مى‌كند، كه به منظور فتنه‌انگيزى از آيات متشابه معنايى را مورد استناد خود قرار مى‌دهند كه مراد آن آيات نيست، اين معنا را خاطر نشان مى‌سازد كه اين طايفه جستجوى تاويلى مى‌كنند كه تاويل آيه متشابه نيست، چون اگر آن تاويلى كه مورد استناد خود قرار مى‌دهند تاويل حقيقى آيه متشابه باشد، پيروى آن تاويل هم پيروى حق و غير مذموم خواهد بود، و در اين صورت معنايى هم كه محكم بر آن دلالت مى‌كند و با اين دلالت مراد متشابه را معين مى‌نمايد مبدل مى‌شود به معنايى كه مراد متشابه نيست، ولى اينان از متشابه، آن را فهميده و پيروى نموده‌اند.

[تاويل قرآن عبارتست از حقائق خارجى كه آيات قرآنى مستند به آن حقائق است‌]

پس تا اينجا روشن شد كه تاويل قرآن عبارتست از حقايقى خارجى، كه آيات قرآن‌