است كه مى‌بينيم دنبال جمله فرمود:(وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).

پس ظاهر همين است كه به قول آن مفسر، كلمه من تبعيضى است، و در محاورات خود ما نيز اگر در مثل چنين تركيبى و چنين كلامى، كلمه من بكار رفته باشد، ظاهرش همين است كه براى تبعيض باشد مگر آنكه دليلى در كلام باشد، و دلالت كند بر اينكه معناى ديگرى از اين كلمه منظور است.

اين را هم بايد دانست كه موضوعات سه‌گانه، يعنى دعوت به خير، و امر به معروف، و نهى از منكر، بحثهاى تفسيرى بس طولانى و عميق دارد كه ان شاء اللَّه در موارد ديگرى كه مناسب باشد متعرض آنها و همچنين بحث‌هايى علمى و نفسى و اجتماعى مربوط به آن مى‌شويم.

(وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَيِّناتُ ...)

[نهى از تفرقه و اختلاف در آراء و عقائد]

بعيد نيست كه جمله‌(مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَيِّناتُ) متعلق باشد فقط به جمله:

و اختلفوا و در اين صورت مراد از اختلاف ، تفرق از حيث اعتقاد و مراد از تفرق اختلاف و تشتت از حيث بدنها است. و اگر تفرق را جلوتر از اختلاف ذكر فرمود، براى اين بود كه تفرقه و جدايى بدنها از يكديگر، مقدمه جدايى عقايد است، چون وقتى يك قوم به هم نزديك و مجتمع و مربوط باشند، عقايدشان به يكديگر متصل و در آخر از راه تماس و تاثير متقابل متحد مى‌شود. و اختلاف عقيدتى در بينشان رخنه نمى‌كند. بر عكس وقتى افراد از يكديگر جدا و بريده باشند، همين اختلاف و جدايى بدنها باعث اختلاف مشربها و مسلكها مى‌شود و به تدريج هر چند نفرى داراى افكار و آرايى مستقل و جداى از افكار و آراى ديگران مى‌شوند و تفرقه و جدايى باطنى هم پيدا نموده شق عصاى وحدتشان مى‌شود. پس كانه خداى تعالى خواسته است بفرمايد: شما مسلمانان مثل آن امتها نباشيد كه در آغاز بدنهايشان از يكديگر جدا شد و از جماعت خارج شدند و در آخر اين جدايى از اجتماع، سبب شد كه آراء و عقائدشان هم مختلف گردد.

و مى‌بينيم كه خداى تعالى اين اختلاف را در مواردى از كلامش به بغى نسبت داده مثلا فرموده:(وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ)[1] با اينكه مساله ظهور اختلاف در آراء و عقائد، امرى ضرورى است و جلوگيرى افراد از آن ممكن نيست، چون‌

[1] اگر بعد از آمدن آياتى بين و روشن باز هم اختلاف كردند، براى آن دشمنى‌هايى بود كه با يكديگر داشتند. سوره بقره، آيه 213 .