مؤلف قدس سره: و اين دو روايت مشتملند بر استدلالى لطيف و نيز بر مى‌آيد آغازگر در توسعه مسجد الحرام منصور دوانيقى بوده و بعد از او مهدى تكميلش كرده.

و در كافى از امام صادق ع روايت آورده در تفسير آيه:(وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ ...) فرموده حج و عمره هر دو است چون هر دو واجب است.

مؤلف قدس سره: اين روايت را عياشى هم در تفسير خود آورده و در آن حج را به معناى لغويش، يعنى قصد تفسير كرده است.

و در تفسير عياشى از امام صادق ع روايت آورده كه جمله‌(وَ مَنْ كَفَرَ) را به و من ترك (كسى كه حج را ترك كند) تفسير كرده است.[1] مؤلف قدس سره: اين روايت را شيخ نيز در تهذيب‌[2] آورده، و خواننده گرامى خود مى‌داند كه كفر هم مانند ايمان داراى مراتبى است. و منظور از كفر در اين آيه، كفر به فروع دين است.

و در كافى از على بن جعفر، از برادرش موسى بن جعفر روايت كرده كه در حديثى راوى گفت: از آن جناب پرسيدم: پس اگر كسى از ما مسلمانان حج نكند كافر مى‌شود؟

فرمود: نه، و ليكن اگر كسى بگويد: مراسم حج اينطور نيست كافر شده است.[3] مؤلف قدس سره: روايات در اين معانى بسيار است. و كفر در روايت بالا به معناى رد ، تفسير شده، آيه هم با آن سازگارى ندارد. پس كفر در روايت به معناى لغويش يعنى پوشاندن حق. و اين كلمه بر حسب موارد، مصاديقى برايش معين مى‌شود.

بحث تاريخى‌

[ (پيرامون بناى كعبه و چند بار تجديد بناى آن)]

اين معنا، متواتر و قطعى است كه، بانى كعبه ابراهيم خليل بوده و ساكنان اطراف كعبه بعد از بناى آن، تنها فرزندش اسماعيل و قومى از قبائل يمن بنام جرهم بوده‌اند. و كعبه تقريبا ساختمانى به صورت مربع بنا شده كه هر ضلع آن به سمت يكى از جهات چهارگانه: شمال، جنوب، مشرق و مغرب بوده و بدين جهت اينطور بنا شده كه بادها هر قدر هم كه شديد باشد، با

[1] تفسير عياشى ج 1 ص 192 ش 112 ط تهران.

[2] التهذيب ج 5 ص 18 ح 4.

[3] فروع كافى ج 4 ص 265 ش 5 ط بيروت.