صاحبش به سوى نجات و رستگارى، راه نمى‌يابد.

و بهمين جهت بعضى در تفسير جمله: و شهدوا ... گفته‌اند: كه اين جمله عطف است بر كلمه ايمانهم چون هر چند اين كلمه اسم است و به فعل عطف نمى‌شود، ليكن اسمى است به معناى فعل و معنايش اين است كه: ايمان آوردند منتها بعد ان آمنوا ، در نتيجه تقدير آيه چنين مى‌شود: كفروا بعد ان آمنوا و شهدوا ... البته ممكن هم هست و او را حاليه بگيريم، و بگوئيم حرف قد ى در تقدير جمله مذكور است و تقدير كلام كفروا بعد ان آمنوا و قد شهدوا ... است يعنى كفر ورزيدند، بعد از آنكه ايمان آورده بودند، در حالى كه شهادت هم داده بودند. ( أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ (87) خالِدِينَ فِيها لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ ) در سابق در تفسير آيه:(أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ)[1] گفتيم كه معناى برگشت همه لعنتها بر آنان چيست.

(إِلَّا الَّذِينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا) يعنى: مگر كسانى كه بعد از اين سوابق توبه كنند، و به اصلاح و صلاح درآيند و مراد از اين قيد اين است كه توبه‌شان صرف ادعا نباشد، بلكه توبه‌اى باشد كه ما فات و گذشته را جبران نمايد، و لكه كفر را از دامن دلشان بشويد و باطنشان را پاك سازد. و اين همان توبه نصوح است نه اينكه مراد از آن، اعمال صالحه باشد، چون هر چند كه به صلاح درآمدن، خود بخود اعمال را هم صالح مى‌كند. (زيرا دل صالح و قلب پاك جز به اعمال صالح فرمان نمى‌دهد.) و ليكن خود عمل صالح نمى‌تواند مقوم و مايه ثبات توبه باشد و حتى ركنى از اركان آنهم نيست. و آيه هم بر چنين معنايى دلالت ندارد. و در جمله:

(فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ) علت در جاى معلول قرار گرفته، و تقدير كلام: فيغفر اللَّه له و يرحمه، فان اللَّه غفور رحيم است يعنى: خداى تعالى او را مى‌آمرزد و رحم مى‌كند، براى اينكه خداى تعالى آمرزنده و رحيم است.

( إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الضَّالُّونَ (90) إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْ‌ءُ الْأَرْضِ‌)

[1] سوره بقره، آيه 159 .