آمده:(لَيًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ)[1] و ظاهرا مراد از جمله:(يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ) اين باشد كه سخنان غير آسمانى كه خود آن را جعل مى‌كردند، به لحنى مى‌خواندند كه با آن لحن تورات را مى‌خواندند تا وانمود كنند اين سخنان نيز جزء تورات است، با اينكه از تورات نبود.

و اگر در آيه شريفه سه مرتبه كلمه كتاب تكرار شده، براى رفع و جلوگيرى از اشتباه بوده، چون هر سه به يك معنا نبوده، منظور از كتاب اول همان سخنان بشرى خود يهود است، كه آن را به دست خود مى‌نوشتند و به خدا نسبتش مى‌دادند و مراد از كتاب دوم، كتابى است كه خداى تعالى از راه وحى نازل كرده و مراد از سومى هم، همان است و تكرارش براى جلوگيرى از اشتباه بوده و براى اين بوده كه اشاره كند به اينكه اين كتاب بدان جهت كه كتاب خدا است، مقامش بلندتر از آن است كه مشتمل بر اينگونه افتراءات باشد و اين معنا را از خود لفظ كتاب استفاده مى‌كنيم، چون اين لفظ معناى وصفى را مى‌دهد و صرف اسم نيست و معلوم است كه تعليق حكم بر وصف مشعر بر عليت است.

نظير اين نكته كه در باره تكرار كلمه كتاب آورديم، در تكرار لفظ جلاله اللَّه در جمله‌(وَ يَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ) بكار رفته، چون با اينكه در جمله دوم ممكن بود بفرمايد: و ما هو من عنده اينطور نفرمود و دو باره كلمه اللَّه را تكرار كرد تا بفهماند كه اگر گفتيم اين افتراها از ناحيه اللَّه نيست، براى اين است كه او اللَّه است، يعنى اله حق است و معلوم است كه اله حق جز حق چيزى نمى‌گويد، هم چنان كه خودش فرموده:

(وَ الْحَقَّ أَقُولُ)[2].

و جمله:(وَ يَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ) تكذيب بعد از تكذيب قبلى است، تكذيب وحيى است كه از پيش خود تراشيده و به خداى سبحان نسبت دادند و اين تكرار براى آن است كه يهوديان با لحن القول امر را بر مردم مشتبه مى‌كردند و خداى تعالى اين لحن در قول را با جمله:(وَ ما هُوَ مِنَ الْكِتابِ) باطل كرد و نيز يهوديان بعد از لحن دادن به جعليات خود و خواندن آن با لحن تورات، به زبان هم تصريح مى‌كردند كه اينكه خوانديم جزء تورات است، خداى تعالى اين را هم دو بار تكذيب كرد، يكى با جمله:(وَ ما هُوَ مِنَ الْكِتابِ) و ديگرى با جمله:(وَ يَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ ...) تا به اين نكته اشاره كرده باشد كه اولا دروغ بستن به خدا عادت و ديدن يهود است و ثانيا اين كذبى كه مرتكب مى‌شوند به خاطر آن نيست كه امر

[1] در حالى كه زبان خود مى‌پيچاندند. سوره نساء، آيه 46 .

[2] سوره ص، آيه 84 .