شما را به خود مشغول نموده، عمرى را به اين كار لغو گذرانديد كه اين عده بگويند رجال ما بيشتر است، و آن عده ديگر بگويند ما بيشتريم و به اين هم اكتفاء نكرديد تا آنكه به سر قبر مردگان خود رفته، عدد آنها را به عدد زنده‌هايتان افزوديد، و به مردگان بيشتر خود مباهات كرديد.

و اساس اين معنا رواياتى است كه در شان نزول سوره وارد شده، كه دو قبيله از انصار با يكديگر تفاخر مى‌كردند به داشتن مردانى از زندگان و در آخر از مردگان، و در بعضى ديگر آمده كه اين جريان در مكه اتفاق افتاد، بنى عبد مناف با بنى سهم مفاخرت كردند، و به مفاخرت داشتن نفرات زنده اكتفاء ننموده، در آخر مردگان را هم به حساب آوردند، و سوره مورد بحث در شان آنان نازل شد، و داستانش در بحث روايتى خواهد آمد ان شاء اللَّه.

[تخطئه و تهديد متكاثران و معناى‌(لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ) و(ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَيْنَ الْيَقِينِ)]

(كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ) اين جمله ردع و تخطئه ايشان است از اينكه با سرگرمى به چنين امر بيهوده‌اى از اهداف مهمشان باز مانند. و جمله به زودى خواهيد فهميد تهديد ايشان است و معنايش- به طورى كه از مقام بدست مى‌آيد- اين است كه: به زودى به آثار سوء اين غفلت خود آگاه خواهيد شد، و وقتى از زندگى دنيا منقطع شديد آن آثار سوء را خواهيد شناخت.

(ثُمَّ كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ) اين جمله ردع و تخطئه قبلى را تاكيد مى‌كند.

ولى بعضى‌[1] گفته‌اند تاكيد آن نيست، بلكه اولى مربوط به آگهى آنان در هنگام مرگ و دومى به آگهى در روز قيامت است.

(كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ) اين جمله ردعى است بعد از ردع تا سه بار آن را تكرار نموده، تا مطلب را تاكيد كرده باشد، و كلمه يقين به معناى علمى است كه شك و ترديد در آن راه نداشته باشد، و جواب لو- اگر در جمله اگر به علم يقين بدانيد حذف شده، تقدير كلام لو تعلمون الامر بعلم اليقين لشغلكم ما تعلمون عن التباهى و التفاخر بالكثرة- اگر به علم يقين حقيقت امر را ببينيد آنچه ببينيد شما را از مفاخرت به كثرت نفرات باز خواهد داشت بوده است. و جمله‌(لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ) كلامى از نو است، و لام در آن لام قسم است، مى‌فرمايد: سوگند مى‌خورم كه به زودى جحيم را كه جزاى اين مفاخرت است خواهيد ديد. ديگران اينطور تفسير كرده و

[1] تفسير قرطبى، ج 20، ص 172.