[1]، كه تفسيرش گذشت.

و در اين معنا است آيه‌اى ديگر كه مى‌فرمايد:( تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ‌) ...(وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ وَ لكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ )[2].

و كوتاه سخن اينكه: جمله‌(الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ) اعم از اهل كتاب است، و بنا بر اين، جمله‌(وَ ما تَفَرَّقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ ...) شامل مشركين مى‌شود، همانطور كه شامل اهل كتاب مى‌شود.

(وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ ...) ضمير در جمله امروا به همان‌(الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ الْمُشْرِكِينَ‌) بر مى‌گردد، مى‌فرمايد: رسالت رسول اسلام 6 و(كُتُبٌ قَيِّمَةٌ) كه در صحف وحى است اين كفار از اهل كتاب و مشركين را امر نمى‌كند مگر به عبادت خداى تعالى، به قيد اخلاص در دين، پس بايد كه چيزى را شريك او نگيرند.

كلمه حنفاء حال است از ضمير جمع در ليعبدوا ، و اين كلمه جمع حنيف است، كه از ماده حنف است كه به معناى متمايل شدن و انحراف از دو حالت افراط و تفريط به سوى حالت اعتدال است، و خداى تعالى اسلام را بدين جهت دين حنيف خوانده كه خلق را دستور مى‌دهد به اينكه در تمامى امور حد وسط و حالت اعتدال را از دست ندهند، و از انحراف به سوى افراط و تفريط بپرهيزند.

و جمله‌(وَ يُقِيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ) از باب ذكر خاص بعد از عام، و يا ذكر جزء بعد از كل است، كه در مواردى صورت مى‌گيرد، كه گوينده به آن فرد خاص عنايت بيشترى دارد، در اينجا نيز خداى تعالى بعد از ذكر كلى عبادت، نماز و زكات را ذكر كرد، چون اين‌

[1] مردم قبل از بعثت انبياء همه يك جور بودند،( اختلاف شيرازه زندگيشان را گسيخت)، و لذا خداى تعالى پيامبران مبشر و منذر را مبعوث نموده، با ايشان كتابهاى به حقى نازل كرد، تا در بين مردم در آنچه اختلاف مى‌كردند داورى كند، و اين امت واحده متفرق و دسته دسته نشدند مگر همانهايى كه كتاب برايشان نازل شد، و مگر بعد از آنكه حجت برايشان تمام شد، و اختلاف نكردند مگر به انگيزه دشمنى كه بين خود داشتند. سوره بقره، آيه 213.

[2] اينها رسولان بودند كه ما بعضى را بر بعضى برترى داديم ... و اگر خدا مى‌خواست مى‌توانست كارى كند كه مردم بعد از انبيا و بعد از تماميت حجت بر آنان به جان هم نيفتند، ولى اختلاف كردند، بعضى ايمان آوردند و برخى كافر شدند. سوره بقره، آيه 253- 254.