و احيايى بعد از موت نباشد.

مى‌فرمايد: نه، او گمان نمى‌كند كه ما استخوانهايش را جمع نمى‌كنيم، بلكه مى‌خواهد مساله بعث را تكذيب كند تا به اين وسيله پيش روى خود را در مدت عمرش باز كند، چون وقتى بعث و قيامتى نباشد، انسان چه داعى دارد با قيد و بند تقوى و ايمان دست و پاى خود را ببندد.

اين آن معنايى است كه سياق آيه به آيه مى‌دهد، و مفسرين وجوه ديگرى در معناى آيه گفته‌اند، كه هم از فهم بدور است، و هم با سياق سازگارى ندارد، و لذا از نقل آنها صرفنظر كرديم.

در آيه شريفه مى‌توانست به ضمير انسان اكتفاء كند و بفرمايد: بل يريد أن يفجر امامه- بلكه او مى‌خواهد آزاد باشد ، ولى كلمه انسان را آورد، تا در توبيخ و سركوبى او مبالغه كرده باشد، و به همين منظور اين كلمه را در اين آيه و آيات بعد از آن، چهار بار تكرار كرد.

(يَسْئَلُ أَيَّانَ يَوْمُ الْقِيامَةِ) از ظاهر اين آيه بر مى‌آيد كه بيان جمله‌(بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمامَهُ) باشد، در نتيجه مى‌فهماند بيهوده نگفتيم‌(بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ ...)، بلكه از سؤال او يعنى‌(أَيَّانَ يَوْمُ الْقِيامَةِ) اين معنا پيداست، و نيز پيداست كه سؤالش سؤال تكذيب است، مى‌خواهد بگويد اصلا روز قيامتى نيست، نه اينكه به آن ايمان داشته باشد و بخواهد از تاريخ وقوعش آگاه شود، چون اگر انسان سر تكذيب نداشته باشد، وقتى به سوى ايمان و تقوى دعوت مى‌شود، و به چنين خبر عظيمى تهديد مى‌گردد، و آيات بينات و ادله قاطعه هم بر صحت آن دعوت و آن تهديد دلالت مى‌كند، بايد از چنان خطرى بر حذر شود و خود را به ايمان و تقوى مجهز نموده، آماده لقاى آن روز گردد، حال چه اينكه آن روز نزديك باشد و چه دور، براى اينكه هر آنچه آمدنى و شدنى است نزديك است، ديگر معنا ندارد بپرسد قيامت چه وقت قيام مى‌كند، پس اين سؤال جز به انگيزه تكذيب و استهزا نمى‌تواند باشد.

(فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ وَ خَسَفَ الْقَمَرُ وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ) در اين آيه چند نشانه از نشانه‌هاى قيامت ذكر شده، منظور از برق بصر تحير چشم در ديدن و دهشت‌زدگى آن است، و منظور از خسوف قمر بى‌نور شدن آن است.

(يَقُولُ الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ) يعنى كجاست گريزگاه، در اينجا اين سؤال پيش مى‌آيد كه با اينكه روز قيامت روز ظهور سلطنت الهى است، و هر انسانى مى‌داند مفر و فرارى نيست، چطور مى‌پرسد( أَيْنَ‌)