كه گفتيم جمله آن را جمع مى‌كنيم است، و كلمه بنان به معناى اطراف انگشتان، و به قول بعضى‌[1] خود انگشتان است. و تسويه بنان صورتگرى آن به همين صورتى است كه مى‌بينيم.

و معناى آيه اين است كه: آرى ما آن استخوانها را جمع مى‌كنيم، در حالى كه قادريم حتى انگشتان او را به همان صورتى كه بر حسب خلقت اول داشت دوباره صورتگرى كنيم.

و اگر از بين اعضاى بدن خصوص انگشتان را ذكر كرد- شايد- براى اين بوده كه به خلقت عجيب آن كه به صورتهاى مختلف، و خصوصيات تركيب و عدد در آمده و فوايد بسيارى كه بشمار نمى‌آيد بر آن مترتب مى‌شود، اشاره كند. مى‌دهد، مى‌ستاند، قبض و بسط مى‌كند و ساير حركات لطيف و اعمال دقيق و صنايعى ظريف دارد، كه با همانها انسان از ساير حيوانات ممتاز مى‌شود، علاوه بر شكلهاى گوناگون و خطوطى كه به طور دايم اسرارش براى انسان كشف مى‌شود.

بعضى‌[2] از مفسرين گفته‌اند: مراد از تسويه بنان اين است كه انگشتان دست‌ها و پاها را شى‌ء واحد كند، بدون اينكه از هم جدا باشند همانطور كه دست و پاى شتر و الاغ را چنين كرد آن وقت ديگر انسان نمى‌تواند كارهاى گوناگونى را كه با داشتن انگشتان انجام مى‌دهد انجام دهد. ولى وجه قبلى به نظر بهتر است.

[آزادى طلبى انسان براى انجام هر كار دلخواه، انگيزه تكذيب قيامت و پرستش انكار آميز از زمان آن است‌]

(بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمامَهُ) راغب گفته كلمه فجر به معناى انفجار و شكاف وسيع برداشتن است، آن گاه مى‌گويد: گناه را هم بدان جهت فجور ناميدند كه باعث شكافته شدن و دريده شدن حرمت ديانت است، مى‌گوييم: فلانى مرتكب فجور شد، و يا او فاجر است، و ايشان فجار و فجره‌اند[3].

و كلمه أمام ظرف مكان است، كه به عنوان استعاره در زمان آينده استعمال مى‌شود، و منظور از اينكه فرمود: انسان، فجور امام خود را مى‌خواهد، اين است كه مى‌خواهد در آينده عمرش جلوش شكافته و باز باشد و هر فجورى خواست مرتكب شود.

و جمله‌(لِيَفْجُرَ أَمامَهُ) تعليلى است كه در جاى معلل خود كه همان تكذيب قيامت و زنده شدن بعد از مرگ باشد نشسته، و كلمه بل اعراض از اين پندار و گمان است كه بعث‌

[1] تفسير قرطبى، ج 19، ص 94.

[2] تفسير كشاف، ج 4، ص 660.

[3] مفردات راغب، ماده فجر .