مشار اليه به اشاره ذلكم مانع نداشتن از رجوع زنان به شوهران و يا خود رجوعشان است، و برگشت هر دو به يك معنا است، چه بگوئيم مانع نشدن شما از رجوع زنان به شوهران براى شما ازكى و أطهر است، و چه بگوئيم رجوع زنان به شوهران براى شما ازكى و اطهر است.

و اما علت اينكه ازكى و أطهر است اين است كه چنين رجوعى، رجوع از دشمنى و جدايى به التيام و اتصال است، و غريزه توحيد در نفوس را تقويت مى‌كند و بر اساس آن، همه فضائل دينى رشد نموده، ملكه عفت و حيا در ميان زنان تربيت مى‌شود، و نمو مى‌كند، و معلوم است كه چنين تربيتى در پوشاندن معايب زن و پاكى دلهايشان مؤثرتر است.

و از جهت ديگر، در اين رجوع فائده‌اى ديگر است، و آن اين است كه دلهايشان از اينكه متمايل به اغيار شود محفوظ مى‌ماند، به خلاف اينكه اوليا و بستگانش او را از ازدواج با همسر قبلى منع كنند، كه در آن صورت چنين خطرى به احتمال قوى پيش خواهد آمد.

و اسلام دين زكات و طهارت و علم است، هم چنان كه خداى تعالى فرموده:(وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ)[1].

و نيز فرموده:(وَ لكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ)[2].

(وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) منظور از اينكه مى‌فرمايد: و شما نمى‌دانيد اين است كه شما به غير آنچه خدا تعليمتان داده نمى‌دانيد، و آنچه مى‌دانيد او به شما تعليم داده، هم چنان كه فرموده:(وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ)[3].

و نيز فرموده:(وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ)[4] پس ميان آيه مورد بحث با دو آيه قبل كه مى‌فرمود: (وَ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ يُبَيِّنُها لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ‌) ... منافات ندارد، بلكه مى‌خواهد بفرمايد هر چه ميدانند، به تعليم خدا ميدانند.

(وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ، لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ) منظور از والدات مادرانند، و اگر نفرمود امهات و به جاى آن فرمود والدات براى اين بود كه كلمه ام اعم از كلمه والده است، هم چنان كه كلمه أب اعم از كلمه والد

[1] تا ايشان را تزكيه نموده، كتاب و حكمتشان بياموزد. سوره آل عمران، آيه 164

[2] و ليكن او مى‌خواهد شما را پاك كند. سوره مائده، آيه 7

[3] سوره آل عمران، آيه 164

[4] بندگان خدا هيچ مقدار از علم خدا احاطه ندارند، مگر به آن مقدارى كه خود او خواسته باشد.

سوره بقره، آيه 255