بدن انسانى چيست؟ اين احتمال را ترجيح داده است كه همان قلب باشد، به اين معنا كه قلب مركز همه ادراكات و شعور باشد و دماغ تنها جنبه ابزار را داشته باشد، (همانطور كه چشم آلت بينايى و گوش آلت شنوايى است ولى آن عضوى كه مى‌بيند و مى‌شنود قلب است)، پس همه ادراكات از قلب است و دماغ واسطه درك است.

[اشاره به كراهت سوگندهاى لغو و بيهوده‌]

در اينجا به تفسير آيه مورد بحث برگشته و مى‌گوئيم: جمله‌(وَ لكِنْ يُؤاخِذُكُمْ بِما كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ) خالى از مجاز عقلى نيست، براى اينكه ظاهر كلمه لكن كه اعراض از مؤاخذه در بعضى از اقسام سوگند يعنى از سوگند به لغو به بعضى ديگر است، اين است كه خود آن بعض ديگر را ذكر كند و نكرده، بلكه اثر شكستن آن سوگند را كه همان اثم (گناه) باشد ذكر نمود، و اين خود مجاز عقلى و اعراض در اعراض است و اشاره است به اينكه خداى سبحان تنها با قلب انسانها كار دارد، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود:(وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ)[1] و نيز فرموده:(وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى‌ مِنْكُمْ).[2] و در جمله:(وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ) اشاره‌اى است به اينكه قسم اول سوگند هم كه همان سوگندهاى لغو بود، كراهت دارد و سزاوار نيست از مؤمن سر بزند هم چنان كه در جاى ديگر نيز از مطلق لغو نهى كرده و فرموده‌(قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ، وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ).[3]

(لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ‌) ... كلمه يؤلون مضارع از مصدر ايلاء باب افعال است، كه ثلاثى آن، يعنى ماده اصليش اليه است كه به معناى سوگند است، چيزى كه هست در زبان شرع بيشتر در يك قسم سوگند استعمال مى‌شود، و آن اين است كه شوهرى از در خشم و به منظور ضرر رساندن به همسرش سوگند بخورد كه ديگر نزد او نرود، و منظور از ايلاء در آيه نيز همين سوگند است، و كلمه تربص به معناى انتظار، و كلمه فى‌ء كه مصدر فعل فاؤوا است به معناى برگشتن است.

[1] خداوند حساب شما را تنها با آنچه كه در دلهايتان هست، مى‌رسد چه آن را اظهار كنيد و چه نكنيد. سوره بقره، آيه 284

[2] خداوند منظورى از قربانى شما ندارد، آنچه مورد نظر اوست تقواى دلهاى شما است. سوره حج، آيه 37

[3] بطور يقين مؤمنان رستگارند، همانهايى كه در نمازشان خاضع و خاشع هستند و آنها كه از لغو دورى مى‌جويند. سوره مؤمنون، آيه 1- 2- 3