چون شما قبل از اينكه او هدايتتان كند از گمراهان بوديد.

(ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ‌) ... ظاهر اين آيه مى‌رساند كه افاضه بر طبق سنت ديرينه‌اى كه قريش داشتند واجب است، و مى‌خواهد مخاطبين را در اين سنت ملحق به نياكانشان كند.

بنا بر اين آيه شريفه با روايتى كه مى‌گويد: (قريش و هم سوگندانشان كه به عرف محلى حمس ناميده مى‌شدند، وقوف به عرفات نمى‌كردند، بلكه تنها به مزدلفه وقوف مى‌كردند، و منطقشان اين بود كه ما اهل حرم نبايد از حرم خدا دور شويم، خداى تعالى در آيه بالا دستورشان داد كه شما هم مانند ساير مردم كوچ كنيد، از همانجايى كه آنان كوچ مى‌كنند، يعنى از عرفات) منطبق مى‌شود و بنا بر اين ذكر اين حكم بعد از جمله: (فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ‌) ... ، و بكار بردن كلمه (ثم) كه بعديت را مى‌رساند، در آن جمله براى اين است كه ترتيب ذكرى را رعايت كرده باشد، و در حقيقت گفتار به منزله استدراك است، و معنايش اين است كه احكام حج اين هايى بود كه ذكر شد، چيزى كه هست بر شما واجب است كه در كوچ كردن مانند ساير مردم از عرفات كوچ كنيد، نه از مزدلفه.

و بعضى از مفسرين گفته‌اند: در اين دو آيه تقديم و تاخيرى شده، آيه اول را بايد بعد از آيه دوم نوشته باشند، يعنى اول نوشته باشند: ((ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ‌)، و سپس نوشته باشند:(فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ‌) ...)( فَإِذا قَضَيْتُمْ مَناسِكَكُمْ‌) تا جمله‌(أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً ) اين آيه شريفه دعوت به ذكر خدا مى‌كند، و در اين دعوت مبالغه نموده، مى‌فرمايد: جا دارد كه حاجى حد اقل خدا را به قدر پدران خود به خاطر بياورد، و بلكه بيشتر، براى اينكه نعمت خدا نسبت به او كه به حكم آيه:(وَ اذْكُرُوهُ كَما هَداكُمْ) همان نعمت هدايت است، بزرگتر از نعمتى است كه پدران به آدمى داده‌اند.

و بعضى از مفسرين گفته‌اند: وجه اينكه در اين آيه سخن از پدران گفته اين است كه در جاهليت رسم بوده بعد از تمام كردن عمل حج ساعتى در منا توقف مى‌كردند، و در آنجا به شعر و نثرى كه از پدران خود به يادگار داشتند بر ديگران فخر مى‌فروختند، خداى تعالى در اين آيه مى‌فرمايد: به جاى يادآورى از پدران خدا را ياد كنيد بلكه بيشتر و كاملتر از ياد پدران ياد كنيد.

(أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً) اين جمله اعراض از مطلب قبلى است و در نتيجه كلمه (او) معناى بلكه را مى‌دهد، در