نمى‌كند، روزى مى‌دهد، و چنين بنده‌اى به خاطر اينكه بر خداى تعالى توكل كرده، و همه امور خود را به او واگذار نموده، هيچ چيز از كمال و از نعمت‌هايى را كه قدرت به دست آوردن آن را در خود مى‌بيند از دست نمى‌دهد، خلاصه آنچه را كه اميدوار بود به وسيله سعى و كوشش خود به دست آورد همان را خداى تعالى برايش فراهم مى‌كند، براى اينكه او به وى توكل كرد، و كسى كه بر خدا توكل كند، خدا همه‌كاره او مى‌شود، و هيچ سبب از اسباب ظاهرى اينطور نيست، براى اينكه هر سببى را كه در نظر بگيرى يك بار كارگر مى‌افتد بار ديگر نمى‌افتد، ولى خداى تعالى اين طور نيست،(إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ)، چون خدا به كار خود مى‌رسد و تمامى امور در حيطه قدرت خداى تعالى است‌(قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدْراً) و وقتى حدود و اندازه هر موجودى را خداى تعالى معين مى‌كند، بنده متوكل هم يكى از موجودات است، او نيز از تحت قدرت خدا خارج نيست، پس اندازه‌ها و حدود او نيز به دست خدا است.

و چنين مقامى تنها نصيب صالحين از اولياى اين امت مى‌شود، و اما افراد پايين‌تر يعنى افراد متوسط از اهل تقوى كه درجات پايين‌ترى از حيث معرفت و عمل دارند، از موهبت ولايت خدايى هم آن مقدارى برخوردارند كه با اخلاص ايمان و اعمال صالحشان مطابقت دارد، و چنان نيست كه هيچ بهره‌اى از اين موهبت نداشته باشند، چگونه محروم باشند با اينكه خداى عز و جل فرموده:(وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ)[1] و جاى ديگر به طور مطلق فرموده:(وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ)[2].

آرى همين كه به دين حق متدين هستند، و اين سنت حيات را پذيرفته، ورود و خروجشان در امور ناشى از اراده خداى تعالى است، خود تقوى اللَّه و توكل بر او است، براى اينكه اين گونه افراد مؤمن و متقى اراده خداى تعالى را در جاى اراده خودشان قرار داده‌اند، در نتيجه به همان مقدار از سعادت زندگى برخوردار مى‌شوند، و خداى تعالى برايشان از هر ناملايمى مخرجى قرار مى‌دهد، و از جايى كه خود آنان به فكرشان نرسد روزيشان مى‌دهد، و پروردگارشان كافى ايشان است، و او به كار خود مى‌رسد و اراده خود را به كرسى مى‌نشاند، و چگونه چنين نباشد با اينكه او است كه براى هر چيزى قدر و مقدارى معين كرده است.

و اين مؤمنين از محروميت از سعادت هم آن مقدار سهم دارند كه شرك در ايمان و

[1] و خداوند ولى و سرپرست مؤمنان است. سوره آل عمران، آيه 68.

[2] خداوند يار و ياور پرهيزكاران است، سوره جاثيه، آيه 19.