است، آن غيب‌هايى كه احدى از آن اطلاع ندارد، و جز خدا كسى را بدان آگاهى نيست، چون خداى تعالى بعضى از مسائل غيبى را به بعضى از انبيايش اطلاع مى‌دهد، ولى قيامت از آن حوادثى است كه علمش مخصوص به خود اوست، هم چنان كه فرموده:(لا يُجَلِّيها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ).

(ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ هذَا الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ) اين آيه حكايت مى‌كند آن خطابى را كه خداى تعالى و يا ملائكه‌اش به امر او در روز قيامت به خراصان مى‌كنند، در حالى كه در آتش افتاده مى‌سوزند.

و معناى آن اين است كه: به ايشان گفته مى‌شود بچشيد عذابى را كه مخصوص شما است، اين عذاب همان بود كه عجله مى‌كرديد، و به عنوان استهزاء مى‌گفتيد: چه وقت مى‌رسد.

(إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ) اين جمله حال متقين را بيان مى‌كند، آن حالى را كه در قيامت دارند.

و اگر جنات و عيون را نكره (بدون الف و لام) آورده براى اين است كه به عظمت مقام و منزلت آن اشاره نموده، بفهماند وضع بهشت طورى نيست كه اشخاص بتوانند با زبان، توصيف كنند. در اينجا اين سؤال پيش مى‌آيد كه قرار گرفتن متقيان در بهشت درست است، چون بالآخره بهشت منزلگاهى است، ولى چشمه‌ها كه قرارگاه نيستند، چرا فرموده: متقيان در چشمه‌ها هستند؟ جواب اين است كه اين تعبير از باب توسعه و مجاز است، و معناى تحت اللفظى منظور نيست.(آخِذِينَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كانُوا قَبْلَ ذلِكَ مُحْسِنِينَ) يعنى آنها قابليت آنچه را كه پروردگار مهربان به آنها اعطاء كرده دارند در حالى كه از خداوند و از آنچه به آنها داده راضى‌اند. اين معنا از تعبير به آخذين و ايتاء و از نسبت ايتاء به پروردگارشان فهميده مى‌شود. اين آيه مطالب قبل خود را تعليل كرده مى‌فرمايد: اگر متقين چنين وضعى دارند به خاطر اين است كه قبلا يعنى در دنيا در اعمالشان نيكوكار بودند، و اعمال نيكى داشتند.

(كانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ) اين آيه و آيات بعدش توضيح مى‌دهد كه چگونه نيكوكار بودند، مگر چه مى‌كردند.

كلمه هجوع كه مصدر فعل يهجعون است، به معناى خواب در شب است. بعضى‌[1] هم گفته‌اند اصلا به معناى خواب اندك است.

ممكن است كلمه ما زائده باشد و كلمه يهجعون خبر باشد براى كلمه كانوا ، و كلمه قليلا ظرفى باشد متعلق به يهجعون و ممكن هم هست كلمه قليلا صفت باشد براى مفعول مطلقى كه در كلام نيامده، كه تقدير آن يهجعون هجوعا قليلا

[1] روح المعانى، ج 27، ص 8.