كنند اين آسمان را نمى‌توانند انكار كنند، چون جلو چشمشان و بالاى سرشان است. و منظور از اينكه فرمود: آسمان را زينت داديم، اين است كه ستارگان درخشان را با آن جمال بديعى كه دارند در آسمان آفريديم، پس خود ساختمان اين بناى بديع با آن جمال خيره‌كننده‌اش، و با اينكه هيچ ترك و شكافى در آن نيست، صادق‌ترين شاهد بر قدرت قاهره، و علم محيط او به تمامى خلائق است.

(وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فِيها رَواسِيَ وَ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ) مد زمين به معناى گستردن آن است. و خداى تعالى زمين را طورى گسترده آفريده كه با زندگى انسانها سازگار باشد، (و اگر مانند كره ماه بود اين سازگارى را نداشت). و كلمه رواسى جمع راسيه و به معناى هر چيز ثابت است. و در اينجا به معناى كوه است. و اين كلمه صفتى است كه موصوفش حذف شده (تقدير آن و ألقينا فيها جبالا رواسى است). و كلمه بهيج از ماده بهجت است. صاحب مجمع البيان‌[1] بهجت را به معناى آن حسنى گرفته كه مانند گلها و درختان خرم و باغهاى سبز ديدنش لذت‌آور است.

بعضى‌[2] هم گفته‌اند: مراد از بهيج مبهوج است يعنى چيزى كه هر كس با آن اظهار مسرت و خوشحالى مى‌كند.

و مراد از روياندن هر جفتى بهيج روياندن هر نوعى از گياهان خوش منظر است.

پس خلقت زمين، و تدابير الهى كه در آن جريان دارد، بهترين دليل است كه مى‌تواند عقل را بر كمال قدرت و علم صانع آن رهنمون شود.

(تَبْصِرَةً وَ ذِكْرى‌ لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ) كلمه تبصرة مفعول له است، و چنين معنا مى‌دهد كه: اگر انجام داديم آنچه را كه انجام داديم، و اگر آسمان را بنا و زمين را گسترده كرديم، و اگر عجائبى از تدبير در آن جارى ساختيم، همه براى اين بود كه تبصره‌اى باشد تا انسانها بصيرت يابند و ذكرايى باشد تا آنان تذكر يابند. البته معلوم است تنها از انسانها، بصيرت و تذكر آن افرادى بكار مى‌افتد كه زياد به سوى خدا رجوع مى‌كنند.

(وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِيدِ) كلمه سماء به معناى جهت بالا است، و منظور از ماء مبارك بارانست. و اگر آن را مبارك خوانده بدين جهت است كه خيرات آن به زمين و اهل زمين عايد مى‌شود. و

[1] ( 1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 142.

[2] ( 1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 142.