و اما بنا بر قول دوم كه منظور از دخان يكى از علامتهاى نزديك قيامت بود معنايى كه از آيه نزديك‌تر به ذهن باشد اين است كه: شما به سوى عذاب روز قيامت برمى‌گرديد.

(يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرى‌ إِنَّا مُنْتَقِمُونَ) كلمه بطش به طورى كه راغب‌[1] گفته- به معناى چيزى را با صولت گرفتن است.

و منظور از روزى كه خدا كفار به بطشى بزرگ بطش مى‌كند بنا بر تفسير اول آيه‌(يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِينٍ) روز جنگ بدر است، كه خدا كفار را هلاك كرد. و بنا بر تفسير دوم، روز قيامت است. و چه بسا توصيف بطشه با كلمه كبرى مؤيد همين تفسير دوم باشد، چون اين توصيف، بطشه را بطشه‌اى معرفى مى‌كند كه بزرگتر از آن تصور نمى‌شود، و چنين بطشه‌اى همان بطشه روز قيامت است كه عذابش از هر عذابى سخت‌تر است، هم چنان كه قرآن كريم فرموده:(فَيُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَكْبَرَ)[2] كما اينكه پاداش قيامت هم بزرگترين پاداش است، و در آن باره مى‌فرمايد:(وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ)[3].

[بيان آيات مربوط به امتحان و ابتلاى قوم فرعون و بعثت موسى (ع) به سوى آنان‌]

(وَ لَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَ جاءَهُمْ رَسُولٌ كَرِيمٌ) كلمه فتنا ماضى از مصدر فتنه است. و فتنه به معناى امتحان و ابتلاء است تا به وسيله آن حقيقت آن چيزى كه مورد امتحان واقع شده روشن گردد. و رسول كريم موسى (ع) است كريم كسى را گويند كه متصف به خصال حميده باشد. راغب مى‌گويد: لفظ كريم چون صفت خداى عز و جل قرار گيرد نامى از احسان و انعام‌هاى روشن او مى‌شود، هم چنان كه در آيه‌(فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ) واقع شده. و چون صفت انسانى قرار گيرد اسم مى‌شود براى اخلاق و افعال پسنديده كه به وسيله عمل ظاهرى جلوه مى‌كند. البته كسى را كريم نمى‌گويند مگر وقتى كه عملى حاكى از كرامت نفسش از او سر بزند. و نيز گفته: هر چيزى كه در نوع خودش شرافتى داشته باشد آن را هم كريم مى‌گويند و از اين بابت است كه خداى سبحان مى‌فرمايد:(كَمْ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ)، و نيز مى‌فرمايد:(وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ كَرِيمٍ)،(إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ)،(وَ قُلْ لَهُما قَوْلًا كَرِيماً)[4].

(أَنْ أَدُّوا إِلَيَّ عِبادَ اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ) اين آيه تفسيرى است براى آمدن رسول در جمله‌(وَ جاءَهُمْ رَسُولٌ كَرِيمٌ) چون معناى‌

[1] مفردات راغب، ماده بطش .

[2] خداوند او را به سخت‌ترين شكنجه عذاب مى‌كند. سوره غاشيه، آيه 24.

[3] سوره نحل، آيه 41.

[4] مفردات راغب، ماده كرم .