(وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ)- بعضى‌[1] گفته‌اند: مراد از(أَسْوَأَ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ) همه اعمال زشت آنان است، و كلمه أسوء- بدتر در اينجا از معناى أفعل تفضيلى خود افتاده، در نتيجه به معناى بد شده، نه بدتر بعضى‌[2] از مفسرين گفته‌اند:

مراد اين است كه به عنوان مبالغه در نهى و زجر، جزاى بدترين اعمالشان را ذكر كند، و از بقيه اعمال بدشان سكوت نمايد.

(ذلِكَ جَزاءُ أَعْداءِ اللَّهِ النَّارُ ...) جمله ذلك جزاء مبتدا و خبر است، و كلمه النار بدل از كلمه ذلك ، و يا عطف بيان براى آن است. ممكن هم هست خبرى باشد براى مبتدايى كه حذف شده، و تقدير آن ذلك جزاء اعداء اللَّه هى النار باشد، يعنى اين است جزاى دشمنان خدا كه عبارت است از آتش. و يا مبتدا باشد براى اين خبر كه مى‌فرمايد:(لَهُمْ فِيها دارُ الْخُلْدِ) يعنى آتش براى آنان خانه‌اى است جاودانه.

(لَهُمْ فِيها دارُ الْخُلْدِ)- يعنى آتش به همه آنان احاطه دارد، هر يك از ايشان در درون آتش خانه‌اى مخصوص به خود دارد، كه در آن جاودانند.

(جَزاءً بِما كانُوا بِآياتِنا يَجْحَدُونَ)- كلمه جزاء مفعول مطلق است براى فعلى تقديرى، و تقدير كلام چنين است يجزون جزاء يعنى جزاء داده مى‌شوند جزايى مخصوص.

و ممكن است مفعول مطلق باشد براى مصدرى كه قبلا در كلام بود، يعنى ذلك جزاء نظير اين آيه كه مى‌فرمايد:(فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ جَزاءً مَوْفُوراً).

(وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَيْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ) اين آيه حكايت كلامى است كه كفار در داخل آتش مى‌گويند، و از خداى تعالى درخواست مى‌كنند كه متبوعين و پيشوايان ضلالت جنى و انسى‌شان را نشان ايشان بدهد تا آنان را زير پاى خود لگدمال و ذليل كنند، و به همين مقدار عذابشان را بيشتر سازند، به شهادت اينكه دنبالش مى‌گويند (نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِيَكُونا مِنَ الْأَسْفَلِينَ‌)- زير پاى خود قرارشان دهيم تا از پست‌ترين مردم شوند [3].

(إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ ...) راغب مى‌گويد: كلمه استقامت در اصل در خصوص طريقى به كار مى‌رفته كه به‌

[1] ( 1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 11.

[2] ( 1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 11.

[3] چون براستى جهنم جزاى شما است، جزايى فراوان. سوره اسرى، آيه 63.