(وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ) هر چه ضمير جمع در اين آيه است به مشركين برمى‌گردد، چون مشركين بودند كه به جاى خدا خدايانى ديگر براى خود گرفتند به اميد اينكه آن خدايان ياريشان كنند. و مراد از آلهه همان اصنام و يا شياطين و يا فرعونهاى بشرى است، نه آن آلهه‌اى كه از جنس ملائكه مقربين، و يا اوليائى از انسانها براى خود اتخاذ كرده بودند، براى اينكه با ذيل آيه كه مى‌فرمايد: و هم لهم جند محضرون- و مشركين براى آلهه لشكرى هستند كه در قيامت براى جزا حاضر مى‌شوند نمى‌سازد، چون ملائكه مقرب خدا و اولياى او، در اين جريان گناهى ندارند تا براى كيفر حاضر شوند.

و اينكه مشركين خدايانى مى‌گرفتند به اين اميد بوده كه آن خدايان ايشان را يارى كنند چون عامه مشركين اين اعتقاد غلط را داشتند كه تدبير امورشان به اين خدايان واگذار شده، و خير و شرشان هر چه هست در دست خدايان قرار گرفته، در نتيجه آن خدايان را عبادت مى‌كردند، تا با عبادت خود از خويشتن راضى‌شان كنند، و در نتيجه بر ايشان خشم نگيرند و نعمت را از ايشان قطع ننموده و يا بلا و نقمت نفرستند.

(لا يَسْتَطِيعُونَ نَصْرَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ) يعنى آن آلهه‌اى كه مشركين، خداى خود گرفته‌اند نمى‌توانند مشركين را يارى دهند، براى اينكه هيچ خير و شرى را مالك نيستند.

[معناى جمله:(وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ) كه در باره احضار مشركين و آلهه شان در قيامت است‌]

و در جمله‌(وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ) ظاهر عبارت مى‌رساند كه ضمير اول به مشركين، و ضمير دوم به آلهه برمى‌گردد. و مراد اين است كه: مشركين لشكريان آلهه هستند، چون از لوازم لشكرى بودن، تبعيت و ملازمت است، و مشركين خود را تابع آلهه مى‌دانستند، نه آلهه را تابع خود. پس نمى‌شود گفت: آلهه براى مشركين جند و لشكر هستند.

و مراد از اينكه فرمود: محضرون- حاضر خواهند شد اين است كه: مشركين را در روز قيامت حاضر خواهند كرد تا كيفر شرك خود را بچشند. هم چنان كه خداى تعالى در جاى ديگر همين معنا را فرموده:(وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ)[1] و نيز فرموده:(وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّي لَكُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِينَ)[2] و حاصل معناى آيه اين مى‌شود: آلهه‌اى كه مشركين براى خود، خدا گرفته‌اند نمى‌توانند ايشان را يارى كنند. اين‌

[1] قرار دادند بين خدا و جن قرابت و نسبتى با اينكه جنيان مى‌دانند كه به زودى احضار خواهند شد. سوره صافات، آيه 158.

[2] اگر نعمت پروردگارم نبود من هم از احضار شدگان بودم. سوره صافات، آيه 57.