نام کتاب : ترجمه تفسیر المیزان نویسنده : علامه طباطبایی جلد : 16 صفحه : 203
و ذكرى كه
گفتيم، غايت و نتيجه نماز است، ذكر قلبى است، البته آن ذكرى كه گفتيم به معناى
استحضار است، يعنى استحضار ياد خدا در ظرف ادراك، بعد از آنكه به خاطر فراموشى از
ذهن غايب شده بود، و يا به معناى ادامه استحضار است، و اين دو قسم از ذكر بهترين
عملى است كه صدورش از انسان تصور مىشود، و از همه اعمال خير قدر و قيمت بيشترى
دارد، و نيز از همه انحاى عبادتها اثر بيشترى در سرنوشت انسان دارد، چون ياد خدا
به اين دو نوع كه گفته شد، آخرين مرحله سعادتى است كه براى انسانها در نظر گرفته
شده، و نيز كليد همه خيرات است.
و
به هر حال از ظاهر سياق آيه(وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ
الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ) برمىآيد
كه جمله(وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ) متصل به آن
است، و اثر ديگرى از نماز را بيان مىكند، و اينكه آن اثر، بزرگتر از اثر قبلى
است، در نتيجه جمله(وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ) به
منزله ترقى دادن مطلب است، و البته منظور از ذكر در آن جمله نيز همان ذكر قلبى
است، كه گفتيم از نماز حاصل مىشود.
پس گويا
فرموده: نماز بگزار تا تو را از فحشاء و منكر باز بدارد، بلكه آنچه عايد تو مىكند
بيش از اين حرفها است، چون مهمتر از نهى از فحشاء و منكر اين است كه: تو را به
ياد خدا مىاندازد، و اين مهمتر است، براى اينكه ذكر خدا بزرگترين خيرى است كه
ممكن است به يك انسان برسد، چون ذكر خدا كليد همه خيرات است، و نهى از فحشاء و
منكرات نسبت به آن فايدهاى جزئى است.
البته
اين احتمال هم هست كه مراد از ذكر همان اذكار زبانى نماز باشد، ولى در
اين صورت باز هم جمله مذكور در معناى ترقى است، چون معناى آيه اين مىشود: نماز
بخوان، تا تو را از فحشاء و منكر بازدارد، بلكه همان اذكارى كه در نماز است، و يا
خود نماز، مهمتر از آن بازدارى است، چون بازدارى مذكور يكى از آثار نيك ذكر است، و
به هر تقدير كلمه ذكر اللَّه بنا بر هر دو احتمال، مصدرى است كه اضافه
به مفعول خود شده، و آن چيزى كه ذكر اللَّه از آن بزرگتر است عبارت است از نهى از
فحشاء و منكر.
مفسرين
در معناى ذكر ، و اينكه كلمه اللَّه فاعل آن است، و يا
مفعول آن، و اين كه مفضل عليه خاص است يا عام، (يعنى ذكر خدا از همه اقسام نهى از
فحشاء مهمتر است، يا بعضى از اقسام آن) اقوال و نظريههايى ديگر دارند.
بعضى[1]
گفتهاند: معنايش اين است كه: اينكه خدا به ياد بندهاش باشد، مهمتر از