محدود مى‌سازد و از بعضى از آنها جلو گيرى مى‌كند و درب زندگى و بقاء و همچنين ساير تعلقات زندگى را به روى او مى‌بندد، پس اگر خداى تعالى در چنين فرضى به دعاى آن شخص مضطر، كشف سوء از او بكند، در حقيقت خلافتى را كه به او داده بود تكميل كرده است.

اين معنا وقتى بيشتر واضح و روشن مى‌شود كه دعا و درخواست در جمله‌(إِذا دَعاهُ) را، بر اعم از دعاى زبانى و غير زبانى حمل كنيم، دعاى زبانى كه آيه‌(وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ)[1] و دعاى غير زبانى كه آيه‌(يَسْئَلُهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)[2] متعرض آن است: چون بنا بر اين تمامى آنچه كه به انسان داده شده و هر تصرفى كه ارزانى شده، همه از مصاديق كشف سوء از مضطر محتاج خواهد بود، البته كشف سوء بعد از دعاى او. پس خليفه قرار دادن انسان مستلزم اين اجابت دعا و كشف سويى است كه او را مضطر و بيچاره مى‌كند.

بعضى‌[3] از مفسرين گفته‌اند، معناى آيه اين است كه: خداوند شما را جانشين امتهايى كه قبل از شما در زمين بودند مى‌كند، تا در مسكن ايشان در زمين مسكن كنيد و بعد از رفتن آنان در زمين تصرف كنيد، ليكن معنايى كه ما براى آيه كرديم با سياق آيه مناسبتر است.

بعضى‌[4] ديگر گفته‌اند: معناى آيه اين است كه: خداوند شما را جانشينان كفار مى‌كند و شما را در بلاد آنان جاى مى‌دهد، تا به جاى شرك آنان در آن بلاد، طاعت خدا كنيد و به جاى عنادى كه آنان با خدا مى‌ورزيدند، سر در طاعتش نهيد. ليكن اين وجه نيز درست نيست، براى اينكه خطاب در آيه مانند ساير آيات پنجگانه قبل، به كفار است، نه به مؤمنين، در حالى كه در اين وجه كه گفته‌اند خطاب به مؤمنين است.

(قَلِيلًا ما تَذَكَّرُونَ)- خطاب در اين جمله خطابى است توبيخى به كفار، البته در بعضى از قراءتها يذكرون هم خوانده شده و اين قرائت بهتر است، براى اينكه با ذيل ساير آيات پنجگانه موافق است، چون در آخر همه آنها صيغه جمع غايب آمده، در يكى فرموده:(بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ)، در ديگرى آمده‌(بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ) و همچنين در بقيه. ديگر اينكه اصولا روى سخن در اين پنج آيه به رسول خدا 6 است، نه به كفار تا به صيغه جمع حاضر، بفرمايد تذكرون- كم متذكر مى‌شويد ، بلكه از آنجايى كه گفتيم روى سخن با رسول خدا 6 است، بايد به طريق التفات- كه بيانش‌

[1] به شما مى‌دهد از هر چه كه از آن بخواهيد. سوره ابراهيم، آيه 34.

[2] آن كس كه در آسمانها و زمين است از او درخواست مى‌كند. سوره رحمان، آيه 29.

[3] روح المعانى، ج 20، ص 7.

[4] مجمع البيان، ج 7، ص 229.